osmanli dewri binakarliqining yarqin abidisi – ishaq pasha sariyi

türkiye awazi radiyosi: siz ilgiri birer taghning choqqisigha chiqip baqqanmidingiz yaki shundaq qilishni oylap baqqanmidingiz? xéyim – xetiri bar musheqqetlik bu ish sizge qaramlarche bir ishtek tuyulamdu yaki uni hayatta kem dégende bir qétim sinap béqish kérek dep oylamsiz?... taghlar we ularning choqqiliri beziler üchün kem bolsa bolmaydighan bir hewes. taghlargha birlikte yamiship, shamalgha, qargha, bulutlargha, quyashqa bashqilargha qarighanda yéqinraq turush, tagh bilen bir gewdiliship kétish üchün yamishish özgiche tuyghu bolsa kérek. taghqa yamashquchilarning qarishiche, insanlarning dunyadiki ornini chüshinishi bu taghlargha yamishish arqiliqla mumkin bolidiken. ular muwapiq hawarayi sharaitida muwapiq üsküniler bilen qorallinip yamishishqa bashlaydu. gerche kespiy yaki heweskar taghqa yamashquchilarning nishanida oxshimighan choqqilar bolsimu, emma ularning nurghunliri birdek yamishishni arzu qilidighan bezi taghlar bar. ularning biri türkiyening sherqidiki chong tagh — aghri (ararat) téghidur.

* * * * *

aghri téghi ottura esirdiki dangliq seyyah marko polo, yamiship chiqishning mumkin emeslikini éytqan bir tagh. uning nami riwayetlerdimu, muqeddes kitablardimu tilgha élinghan. nuh eleyhissalamning kémisi bu taghda dep qarilidu. heweskarlar, kémini tépish üchün tügimes gheyret – irade bilen uzun yillardin béri aghri téghigha yamiship kelmekte. aghri téghi heywetlikliki bilen kishini heyran qalduridu, hetta endiktüridu. u riwayetlerning makani. aghri téghi, taghning chong - kichiklikini bilish üchün, uninggha yiraqtin qarash kérek, dégen sözni heqiqiy menide delilleydu. aghri téghi türkiyening eng égiz choqqisi we eng chong yanar téghi. ighdir we aghri sheherliri arisida qed kötürgen tagh, intayin heywetlik bolup, uni hawa ochuq chaghlarda erméniye, iran, ezerbeyjan we giruziyede turupmu körgili bolidu.

 anadoludiki bu eng égiz tagh anadoludiki eng heywetlik saraylarning biri bilen birlikte tilgha élinidu. mingbir kéche chöchekliridin chiqqandekla turidighan bu saray (orda), osmanli dewridiki eng muhim binakarliq eserlirining biri bolghan ishaq pasha sariyidur. bügünki aghrining doghubeyazit (sherqiy beyazid) nahiyesidiki bu saray, ighdir tüzlenglikige qaraydighan bir tagh üstige sélinghan bolup, kona yipek yoligha yuqiridin qarap turidighan bu saray, anadoludiki osmanli dewridin zamanimizghiche saqlinip qalghan birdinbir saray, dep qarilidu. qurulushigha toqsan toqquz yil waqit ketken ishaq pasha sariyi, qurulghan waqtidimu, bügünki kündimu rayonning eng muhim yadikarliqlirining biri dep qarilidu. seljuqiylar, iran we osmanli binakarliqining izlirini özige mujessem qilghan bu heywetlik bina, barok we rokoko éléméntliri bilen kishining diqqitini tartidu. körgüchilerni özige meptun qiliwalidighan saray, oxshimighan medeniyetlerning birikishini eks ettürüp béridu.

* * * * *

b d t maarip, ilim-pen, medeniyet teshkilati —yunéskoning dunya medeniyet mirasliri tizimlikidiki tarixiy ishaq pasha sariyi, türk binakarliq tarixidiki eng güzel eserlerning biri dep qarilidu. ishaq pasha sariyi orni we heywetlik binakarliq seniti bilenla emes, heywetlik derwaziliri we usta tash bézekchiliki bilenmu bir senet abidisi hésablinidu.

ishaq pasha sariyi osmanli impériyesining eng chong sariyi bolghan topkapi (ordisi)din kéyinki eng chong yadikarliq xaraktérlik qurulushtur. sarayning bezi qisimliri bir, bezi qisimliri ikki, bezi bölekliri üch qewetlik qilip layihelengen bolup, diwan, herem, meschit we yataqlar ikki chong hoylining etrapigha orunlashturulghan. yerlik tashlardin yasalghan ishaq pasha sariyining qapartmiliri, bézekliri we ösümlük neqshliri kishini özige jelp qiliwalidu. sarayning tash bézekchiliki dunyadiki eng ésil misallarning biri süpitide tilgha élinidu.

7600 kwadrat métirliq chong yerge sélinghan bu saray, kichik bir sheher éhtiyajliq bolghan barliq qurulushlargha ige؛ muncha, nawayxana, qarawulxana, xizmetchiler öyi, sotxana, türme… bular sarayning ichidiki qurulushlarning peqet bir qismidinla ibaret. qelege oxshaydighan üch yüzdin artuq xanisi bar bu saray, özgiche séhriy küchke ige bolup, insan ixtiyarsizla bu chongluqtiki binaning qandaq issitilghanliqi heqqide oylanmay turalmaydu. ishaq pasha sariyi bu teripi bilenmu kishilerning diqqitini tartidu. chünki bu sarayda buningdin nechche esir ilgiri turubba arqiliq issitish sistémisi yolgha qoyulghan. saray laydin yasalghan turubbilardin qaynaq sularni éqitish arqiliq issitilghan bolup, qurulushta bügünki merkiziy issitish sistémisigha oxshash usulning qollinilishi kishining heyranliqi, shundaqla qayilliqini qozghaydu.

* * * * *

chöl - bayawanning otturisida yalghuz halette köz aldimizda namayan bolidighan bu heywetlik sarayni körüp tesirlenmeslik mumkin emes. kishi, 1800 – yillarning bashlirida ishaq pasha sariyigha kelgen gherblik sayahetchilerning qayilliqi we heyranliqigha qol qoymay turalmaydu. sarayning sapal buyumliri, gül neqishler bilen boyalghan taxtayliri, fantaziyelik qushlar teswirlengen turusliri, u sayahetchilerning eslimiliride roshen eks étidu. u sayahetchiler ordining eyneklirini, altun hel bérilgen heywetlik zallarni xuddi bir chöchek sariyini teswirligendekla teswirleydu.

 shunche heywetlik binakarliq qurulmisigha ige bolushigha qarimay, addiyliq ishaq pasha ordisining eng gewdilik alahidiliki bolup, dériziliridin körüngen aghri téghi we sarayning etrapidiki boshluq, sayahetchilerge nechche ming yilliq riwayetlerni eslitidu.