yéngi sheyiler güzel bolidu - 4

gamze demech sibich  

anadoluning herqaysi jaylirida minglarche yilliq tebiiy we medeniyet mirasliri bar. bularning beziliri shundaq qimmetlik bolghanliqi üchün, birleshken döletler teshkilati maarip, ilim-pen we medeniyet orginining dunya medeniyet mirasliri tizimlikige kirgüzüldi. bu tizimlikte, türkiyedin 19 medeniyet we tebiiy bayliq orun aldi.

medeniyet yaki tebiiy xelqaraliq ehmiyetke ige jaylargha, birleshken döletler teshkilati maarip, ilim-pen we medeniyet orgini teripidin dunya medeniyet mirasliri salahiyiti bérilidu. bu arqiliq, bular kelgüsi ewladlargha miras qaldurulush üchün qoghdilidu.

bu salahiyet her bir medeniyet bayliqigha bérilmeydu. buning üchün choqum bezi shertlerning hazirlinishigha toghra kélidu. aldi bilen, medeniyet miraslirigha ige döletning, dunya medeniyet we tebiiy miraslirini qoghdash ehdinamisini testiqlishigha toghra kélidu. andin, iltimas qilish mumkin bolidu. xelqara yadikarliqlar we medeniyet mirasliri kéngishi (ICOMOS) we xelqara tebiet we tebiiy bayliqlarni qoghdash birleshmisi (IUCN) mutexessisliri iltimaslarni bahalimaqta. dunya medeniyet mirasliri komitétining testiqi bilenmu «dunya medeniyet mirasliri» salahiyitige érishtürülidu.

2021-yilgha qeder, 1115 medeniyet we tebiiy bayliq, birleshken döletler teshkilati maarip, ilim-pen we medeniyet orginining dunya medeniyet mirasliri tizimlikige kirgüzülgen bolup, buning ichide 897 i medeniyet, 218 i tebiiy, 39 i arilashma (medeniyet / tebiiy) bayliqlardin teshkil tapidu.

türkiyemu bir - biridin qimmetlik 19 türlük medeniyet bayliqi bilen bu tizimlikning muhim bir parchisi bolup, türkiyening herqaysi jaylirigha jaylashqan dunya medeniyet mirasliri töwendikiche:  

1 - istanbul

1985-yili, istanbuldin 4 rayon, birleshken döletler teshkilati maarip, ilim-pen we medeniyet orginining dunya medeniyet mirasliri tizimlikige kirgüzüldi. bu rayonlar؛ at beyge meydani, ayasofya, aya irini, kichik ayasofya jamesi we topkapi sariyini öz ichige alghan «sulaymaniye tebiiy muhapizet rayoni», zeyrek jamesi we etrapini öz ichige alghan «zeyrek tebiiy muhapizet rayoni» we «istanbul quruqluq sépillirini qoghdash rayoni».

2 - diwrighi chong jamesi we shipaxanisi

siwasqa jaylashqan, peqet  binakarliq uslubi jehettinla emes, anadoluning eneniwi tashchiliq alahidiliki bilenmu közni qamashturidighan diwrighi chong jamesi we shipaxanisi, 1985-yili dunya medeniyet mirasliri tizimlikige kirgüzüldi. 1228-1229-yilliri berpa qilinghan bu yadikarliq, 2 gümbezlik meqberege ige bir jame we uninggha tutash bir shipaxanidin terkib tapidu.

3 – hattusha (boghazköy)

chorumgha jaylashqan hattusha, hitit impériyesining paytexti bolghanliqi üchün, ötmüshi nahayiti zor ehmiyetke ige. 1986-yili birleshken döletler teshkilati maarip, ilim-pen we medeniyet orginining dunya medeniyet mirasliri tizimlikige kirgüzülgen hattushada, asasen padishah IV tudhaliya dewride yasalghan butxanilar, xan jemeti turalghuliri we sépillar bar.

4 - nemrut téghi

adiyaman wilayitining kahta nahiyesige jaylashqan nemrut téghi, hélinistik dewridiki eng heywetlik xarabiliklerdin birige sahibxaniliq qilmaqta. kommagén padishahi I antiochos tengrilerge we ejdadlirigha bolghan minnetdarliqini ipadilesh üchün yasatquzghan bu mazar, xatire heykelliri we özgiche menziriliri bilen diqqet qozghimaqta. égizliki 8-10 métir kélidighan, hak téshidin yasalghan yoghan heykeller, goya zamangha qarshi duél élan qiliwatqandek qed kötürüp turmaqta. nemrut téghi, 1987-yili birleshken döletler teshkilati maarip, ilim-pen we medeniyet orginining dunya medeniyet mirasliri tizimlikige kirgüzülgen.

5 – shantos - léton

1988-yili birleshken döletler teshkilati maarip, ilim-pen we medeniyet orginining dunya medeniyet mirasliri tizimlikige kirgüzülgen shantos, fethiye nahiyesining qéniq kenti etrapigha jaylashqan bolup, bu rayon qedimki dewrde likyaning eng chong memuriy merkezliridin biri idi. shantos bilen bolghan ariliqi aran 4 kilométir kélidighan létonmu, apollo we artémis butxanilirini öz ichige alghan nurghun xarabiliklerge ige. antalyagha jaylashqan léton, shantos bilen birlikte birleshken döletler teshkilati maarip, ilim-pen we medeniyet orginining dunya medeniyet mirasliri tizimlikide.