ezerbeyjan – erméniye otturisidiki sürkilish

 «küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide, siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqat orni «SETA» ning bixeterlik ishliri tetqiqat bölümining diréktori, yazghuchi dotsént doktor murat yéshiltash teripidin teyyarlanghan «ezerbeyjan – erméniye otturisidiki sürkilish» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

germéniye özining tajawuzchiliqini towuzdin kéyin taghliq qarabaghdimu namayen qildi. yekshenbe küni puqralargha oq chiqirish bilen bashlanghan hujumlar aldida, ezerbeyjanning herbiy heriketliri téximu ünümlük boldi. ishghal astidiki nurghun yéza - qishlaqlar bakuning kontrolluqigha ötti. qarighanda, éréwan chotni xata soquwatqandek qilidu.  enqerening «biz pütün küchimiz bilen ezerbeyjanning yénidimiz» signaligha ehmiyet bermeywatqandek qilidu. halbuki, 12-iyul taghliq qarabaghdin 100 kilomitir yiraqliqtiki énérgiye liniyeliri ötidighan towuz rayonigha qilinghan hujumdin kéyin, baku jiddiy teyyarliq qildi. birleshme herbiy manéwirlar arqiliq   türkiyening herbiy eqliy küchimu sahede qudritini namayen qildi. erméniye-ezerbeyjan toqunushining uzun muddetlik urushqa aylinishigha yol qoyulushini éytish intayin qiyin. derweqe, bu ariliqta, birleshken döletler teshkilati we shimaliy atlantik ehdi teshkilatidin bashqa, yawropa bixeterlik we hemkarliq teshkilati minsik guruppisining teng hoquqluq reislirining toqunushni toxtitish chaqiriqliri keldi.

siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqat orni «SETA» ning bixeterlik ishliri tetqiqat bölümining diréktori, yazghuchi dotsént doktor murat yéshiltash teripidin teyyarlanghan témigha munasiwetlik analizini diqqitinglargha sunimiz.

aldimizdiki künlerde, minsik guruppisining muzakirilerge qaytish bésimi, her ikki terepke merkezlishidu. minsik muzakirilirini netijisiz qaldurup, qoralliq toqunushni birdinbir tallash yoligha aylanduruwalghan amil, del erméniyening tajawuzchiliq pozitsiyesidur. 1991-yili ezerbeyjan zéminining 20 pirsentini ishghal qiliwalghan we birleshken döletler teshkilati xewpsizlik kéngishining ishghal astidiki rayonlarni boshitishi telep qilinghan töt qararigha riaye qilmighan terep del ériwandur. gerche 1994-yili 4 – 5 – may künliri bishkek kélishimnamisi arqiliq urush toxtitish ishqa ashurulghan bolsimu, emma taghliq qarabagh  we ishghaliyet astidiki ezerbeyjanning 7 rayonining erméniye kontrolluqida bolushini qobul qilish mumkin emes. bu nuqtidin élip éytqanda, jenubiy kawkaz rayonidiki bu toqunushning her qandaq waqitta partlashqa teyyar bir bomba ikenliki nahayiti éniq. rosiye, türkiye we firansiye qatarliq döletlerning bu toqunush sewebidin küch riqabitide aktip rol oynaydighanliqimu ma men dep chiqipla turidu.

sherqiy aqdéngizda sürkilishning pesiyishige egiship,  türkiye bilen girétsiye otturisida kirizisni hel qilish charisi tépish yolida izdinish muzakirilirining qaytidin bashlinishi kütülüwatqan bir peytte, taghliq qarabaghda toqunushning qayta bashlinishi ademni chongqur oygha salidu. tunji bolup ademning köz aldigha kélidighini, rosiyening erméniye-ezerbeyjan toqunushini téximu ewj alduruwétish arqiliq amérika qoshma ishtatlirigha yéqinlishish alametlirini körsitiwatqan ériwanni özige qaritish istikidur. undaqta, mundaq soal sorashqa toghra kélidu: kawkaz rayonini özining nopyz  saheliridin biri dep qarashni ezeldin terk etmigen moskwaning éréwanni jasaretlendürüshining sewebi néme bolushi mumkin? süriye-idlib we liwiyedin kéyin, emdilikte erméniye-ezerbeyjan toqunushining ewj élishi bilen, moskwa enqere bilen yéngi riqabet sahesi échiwatamdu qandaq? enqerening yéngi herbiy sahelerge arilashquchi süpitide adettin tashqiri derijide kéngiyishini ishqa ashuruwatamdu?  yaki süriye we liwiye qatarliq sahelerde yéngi söhbet imkaniyetliri yaritish üchün qol kötürüwatamdu? bu soallargha jawab tépish téxi baldur. lékin, saylam mezgilide amérika qoshma ishtatliri bilen chéchilanghu yawropa ittipaqining aktip rol oyniyalmaydighanliqi éniq.

moskwa ixtilaplar we toqunushlarni ewj alduruwétish arqiliq küchini zoraytish niyitining barliqini yene bir qétim ispatlap  berdi. giruziye, ukraina we bélarusiyede aktip rol oyniyalmaywatqan gherb ellirining paytextliri, yene  rosiyening küch boshluqini toldurush siyasitige duduqlash arqiliq inkas qayturarmu?  prézidént saylimi ötküzülüsh harpisida turuwatqan amérika qoshma ishtatlirida erméni lobisining tesirining qandaq bolidighanliqini körimiz. bu éniq. liwiyedin tartip sherqiy aqdéngiz, süriye we kawkaz rayonighiche géopolitikiliq siyasiy boshluq shekillendi. «wuxen wirusi» basquchidin kéyin, dunyamiz birinchi dunya urushidin kéyinki éniqsizliq we küch sinishish kürishige ittirilmekte. amérika qoshma ishtatlirining qismen özini chetke élishi we yawropa ittipaqining  diplomatiye siyasiti shekillendürüshtiki ajizliqi, rosiyening yéngi küch boshluqlirini toldurush heriketlirini qolaylashturmaqta.

enqerening moskwa bilen yéqinlishishini tenqid qiliwatqan gherb ellirining paytextliri, türkiyening liwiye, süriye we jenubiy kawkaz rayonida rosiyening küchige tengpungluq nuqtisidin cheklime qoyuwatqanliqini chüshinip yétishi kérek. kelgüsi dunyaning géopolitikiliq réalliqlirigha, idéologiye neziri bilen emes, del eksiche, istratégiyilik menpeetlerge uyghun réalliq nuqtisidin qarashning del waqti yétip keldi.