balqan rayonidin köchüsh

türkiye awazi radiyosi: aldinqi hepte, türkiye büyük millet mejlisi bashliqi mustafa shentopning hémayiside we pexriy reislikide, xelqara balqan uniwérsitétining sahibxaniliqida üsküpte 5 – nöwetlik xelqara siyasiy penler ilmiy muhakime yighini chaqirildi.

13  dölettin 617 akamédik ishtirak  qilghan ilmiy muhakime yighinigha menmu qatnashtim hemde yighinda yashlar heqqide léksiye sözlidim. ilmiy muhakime yighinida, xarward uniwérsitétigha oxshighan amérika qoshma ishtatlirining aldinqi qatarda turidighan uniwérsitétliridin türk tetqiqatchilar bilen tonushush we ular bilen türkiye aliy maarip orgini we aliy maarip sistémimiz heqqide ünümlük kéngishish pursitige érishtim.

bu heptiki pirogrammimizda, balqan rayonidiki köchmenlik hadisiliri heqqide toxtilip ötimiz. chünki balqan rayonigha her qétim barghan chaghda derd – elemlik halda bu mesile küntertipke kélidu. balqan rayonigha qedem tashlighanliki herbir ziyaretchi osmanli impériyesining axirqi dewridin tartip hazirghiche dawamliship kelgen bu derd – elemler bilen tolup tashqan hékaye bilen choqum uchrashmay qalmaydu. derweqe, balqan rayoni ya köchmenlik hadisilirining heqiqiy ismi, yaki qisqiche tarixi hésablinidu.

tarixiy menbelerde qeyt qilinishiche, 18 – esirdin bashlap milyonlarche musulman we türk balqan rayonida irqiy qirghinchiliqqa duch kelgen, öltürülgen, öy – makanliridin qoghlap chiqirilghan. osmanli impériyesi balqan rayonidin chékingen we yimirilgendin kéyin bu jughrapiyediki musulmanlar bilen türkler téximu köp derd – elemlik aqiwetke qalghan.

irqiy qirghinchiliq tunji qétim ikkinchi dunya urushi harpisida gérmaniyening yehudiylargha salghan zulum – sitemliri, ularni ammiwi halda qetl qilishi we qiyin – qistaqlargha élishi üchün ishlitilgen. balqan rayonida bizning xelqimiz uchrighan zulum – sitemler san jehettinmu, derd - elem jehettinmu gérmaniyediki zulum – sitemler bilen qetiy sélishturghili bolmighudek derijide köp hem éghirdur. emma buni dunyaning bilishi tügül, türkiyede bilidighanlarning sanimu intayin azdur.

balqan rayonida 17 – esirdin buyan yüz bergen hadisilerni, 19 -  we 20 – esirde yüz bergen derd – elemlerni, qayghu – hesretlerni, pighanlarni, köz yashlirini bashtin kechürgenler öz perzentlirige, kelgüsi ewladlargha we dunyagha tonushturalighudek oskarliq birer filimmu ishlep chiqalighini yoq. buningdin körüwélishqa boliduki, xelqimiz ésil xislitige asasen, bashtin kechürgenlirini otturigha qoyush arqiliq dunyani zilzilige sélishni, hemishe bu derd – elemlerni suyiistémal qilishni xalimaydu. derd – elemler qanchilik derijide éghir bolsa bolsun, ichige yutup, yolini dawamlashturidu. gerche xelqimiz keng dairilik birer filim yaki höjjetlik filim ishlep chiqalmisimu, bu derd - elemlirini köpinche hallarda körülginidek, chongqur éngi, keng – qorsaqliqi bilen ichige yutuwétidu, derd - elemlirini mersiyeliri, mughlung naxshiliri hem marshliri bilen oskarliq filimge qarighanda tesiri téximu küchlük shekilde, nepret uruqlirini chéchiwetmestin kelgüsi ewladlargha anglitidu. qaysi filim chanaqqele naxshisi, yemen naxshisi we plewne marshichilik dillirimizni éritip, rohiy dunyamizgha chongqur tesir körsiteleydu?

tolimu epsuski, siyasiy meqsetler bilen insanlarni yurt – makanliridin mejburiy qoghlap chiqirish tarixta qalghan bir ehwal emes. bügünki kündimu türkler we musulmanlargha munasiwetlik köpligen jaylarda ene shundaq ehwallar yüz bermekte. téxi tünügünla bulghar türkliri, bügün qirim, qarabagh we uyghur türkliri duch kéliwatqan mesililer, derd – elemler, birma, süriye we pelestin musulmanliri bashtin kechürüwatqan insaniy tiragédiyeler balqan rayonidiki türkler bashtin kechürgen mesililer hem derd – elemlerdin qilche perqlenmeydu.

her qétim balqan rayonigha barghanda söhbetlerning eng muhim témisi bu rayondin türkiyege köchüsh mesilisi bolidu. osmanli impériyesi dewride bashlanghan köchüsh peqet shu dewridila toxtap qalghan ish emes, jumhuriyet dewridimu dawamlashqan. hetta bügünki kündimu oxshimighan shekilde dawamlashmaqta, buninggha egiship, balqan rayonidiki türklerning sani künséri azaymaqta.

türkiye goya balqan rayonidiki türklerningmu, musulmanlarningmu birdinbir ümididur, ishench menbesidur we kélechikidur. chünki herqandaq bir jayda az sanliq bolup qélish dégenlik, nurghun qiyin ötkellerge duch kélish dégenliktur. az sanliq süpitide yashashni dawamlashturush dégenlik, sirtning küchlük yardimige muhtajliq dégenliktur. bu yardemning köpinche hallarda maddiy bolushi shert emes. «türkiye awazi radiyosi» diki <cheshme jahan> namliq pirogrammimiz üchün men söhbet ötküzgen, shimaliy makédoniye asasiy qanun mehkimisi ezasi salih muratning munu sözliri bu ehwalni nahayiti roshen halda chüshendürüp béridu: «biz türkiyedin héchnéme telep qilmaymiz. türkiye küchlük bir shekilde yolini dawamlashturghan teqdirde, türkiyening kölenggisi biz üchün yéterliktur.»

bolupmu balqan rayonidiki türkler qandaqla bolmisun türkiye bilen munasiwetlirining bolushini arzu qilidu, ularning perzentlirining bir qismi kélechikini türkiyedin izdimekte. emma bu mesilge istiratégiye nuqtisidin nezer tashliyalaydighan balqan türkliri, balqan rayonidiki türkler sanining künséri aziyiwatqanliqidin tolimu biaram bolmaqta. chünki balqan rayonidin türkiyege yaki bashqa bir döletke qarita her qétimliq köchüsh, ularni we kélecheklirini téximu köp yalghuzluq we mejhulluq qaynimigha sörep kirmekte. ilgirimu nahayiti köp körülginidek, 2 milyon nopusqa ige balqan rayonidiki bir dölettin 500 ming kishining türkiyege köchüshi, türkiyening nopusigha anche köp tesir körsitelmisimu, lékin bu nisbet shu dölet nopusining % 25 tini teshkil qilidighan bolghachqa, bu nisbet u yerde qélip qalghan xelqimizning téximu aziyip kétishini keltürüp chiqarmaqta hem ularning téximu yalghuz qélishigha seweb bolmaqta.  ular buni chongqur chüshinip yetkenlikliri üchün, «nahayiti qiyin bolsimu ötmüshte balqan türklirining köchüshining aldini alalighan bolsaq, bügünki künde balqanning chéhrisi bashqiche bolatti» dep qaraydu.

ötmüshni qayturup kélish mumkin emes, ötmüshke qaytqilimu bolmaydu. lékin ötmüshtin tejribe – sawaqlarni yekünlep, toghra istiratégiyelerni yolgha qoyalishimiz mumkin.

nöwette balqan köchmenlirining, muhajirlirining, özliri yerleshken jaylarda ejdadlirining xatirilirini, yadikarliqlirini we miraslirini janliq tutushqa jiddiy éhtiyaj bardur. balqan rayonidiki miraslirimizni janliq tutush wezipisi peqet türkiye hemkarliq we kordinatsiye idarisiningla, türkiye sirtidiki türkler we qérindash türkiy milletler orginingla, yaki yunus emre inistitutiningla weyaki maarip fondi jemiyitiningla mesuliyiti dep qarap, peqet ashu organlarningla tirishchanliq körsitishni kütmeslik kérek.

balqan rayonida yashawatqan türkler bilen musulmanlar, ejdadlirining warisliri süpitide, balqan köchmenlirining yurt – makanlirigha qaytip, özlirige téximu köp salam bérishini, téximu köp hemderd bolushini kütmekte. shuning bilen bir waqitta, balqan köchmenliri kona gheyriy musulman qoshniliri bilenmu, ötmüshning derd – elemlirini bir chetke qayrip qoyup, yenimu ilgiriligen halda köp yönilishlik munasiwetlerni ornitalishi mumkin. rusiye we yawropa ittipaqi elliri balqan rayonigha köp yönilishlik köngül bölüwatqan ehwal astida, türkiyede yashawatqan balqan köchmenlirining ornatqusi munasiwet kona qoshniliri üchün yéngi bir tallash xaraktérlik yaxshi purset bolup qalidu, elwette. türkiyediki balqanliqlar peqet türkiye bilen balqan rayoni otturisidila emes, balqan ellirining dunya bilen bolghan munasiwetliridimu köwrüklük rolini oynishi mumkin.

köchmenlik déyilgen haman, buning her xil seweblirining barliqi derhal ademning köz aldida namayen bolidu. shuning bilen bir waqitta, yawropani öz ichige alghan iqtisadiy meqsette gherbke köchüp ketkenler, ularning qaytishi, qirimlar, kawkazlar, ahiska türkliri we uyghurlarni öz ichige alghan az sanliq türklerning pütmes - tügimes qiyin ötkellerge duch kélip, türkiyege köchüsh tirishchanliqliri köz aldimizda namayen bolidu. bularning hemmisi ayrim – ayrim we bir - biridin musteqil témilardur. türkiye sirtidiki tégi türk xelqlerge qarita qandaq köchmenlik istiratégiyesini yolgha qoyushning zörürlüki heqqide bashqa bir bölümde birge bolush ümidi bilen aman bolunglar!