балқан районидин көчүш

түркийә авази радийоси: алдинқи һәптә, түркийә бүйүк милләт мәҗлиси башлиқи мустафа шәнтопниң һемайисидә вә пәхрий рәисликидә, хәлқара балқан университетиниң саһибханилиқида үскүптә 5 – нөвәтлик хәлқара сийасий пәнләр илмий муһакимә йиғини чақирилди.

13  дөләттин 617 акамедик иштирак  қилған илмий муһакимә йиғиниға мәнму қатнаштим һәмдә йиғинда йашлар һәққидә лексийә сөзлидим. илмий муһакимә йиғинида, харвард университетиға охшиған америка қошма иштатлириниң алдинқи қатарда туридиған университетлиридин түрк тәтқиқатчилар билән тонушуш вә улар билән түркийә алий маарип оргини вә алий маарип системимиз һәққидә үнүмлүк кеңишиш пурситигә ериштим.

бу һәптики пирограммимизда, балқан районидики көчмәнлик һадисилири һәққидә тохтилип өтимиз. чүнки балқан райониға һәр қетим барған чағда дәрд – әләмлик һалда бу мәсилә күнтәртипкә келиду. балқан райониға қәдәм ташлиғанлики һәрбир зийарәтчи османли империйәсиниң ахирқи дәвридин тартип һазирғичә давамлишип кәлгән бу дәрд – әләмләр билән толуп ташқан һекайә билән чоқум учрашмай қалмайду. дәрвәқә, балқан райони йа көчмәнлик һадисилириниң һәқиқий исми, йаки қисқичә тарихи һесаблиниду.

тарихий мәнбәләрдә қәйт қилинишичә, 18 – әсирдин башлап милйонларчә мусулман вә түрк балқан районида ирқий қирғинчилиққа дуч кәлгән, өлтүрүлгән, өй – маканлиридин қоғлап чиқирилған. османли империйәси балқан районидин чекингән вә йимирилгәндин кейин бу җуғрапийәдики мусулманлар билән түркләр техиму көп дәрд – әләмлик ақивәткә қалған.

ирқий қирғинчилиқ тунҗи қетим иккинчи дунйа уруши һарписида германийәниң йәһудийларға салған зулум – ситәмлири, уларни аммиви һалда қәтл қилиши вә қийин – қистақларға елиши үчүн ишлитилгән. балқан районида бизниң хәлқимиз учриған зулум – ситәмләр сан җәһәттинму, дәрд - әләм җәһәттинму германийәдики зулум – ситәмләр билән қәтий селиштурғили болмиғудәк дәриҗидә көп һәм еғирдур. әмма буни дунйаниң билиши түгүл, түркийәдә билидиғанларниң саниму интайин аздур.

балқан районида 17 – әсирдин буйан йүз бәргән һадисиләрни, 19 -  вә 20 – әсирдә йүз бәргән дәрд – әләмләрни, қайғу – һәсрәтләрни, пиғанларни, көз йашлирини баштин кәчүргәнләр өз пәрзәнтлиригә, кәлгүси әвладларға вә дунйаға тонуштуралиғудәк оскарлиқ бирәр филимму ишләп чиқалиғини йоқ. буниңдин көрүвелишқа болидуки, хәлқимиз есил хислитигә асасән, баштин кәчүргәнлирини оттуриға қойуш арқилиқ дунйани зилзилигә селишни, һәмишә бу дәрд – әләмләрни суйиистемал қилишни халимайду. дәрд – әләмләр қанчилик дәриҗидә еғир болса болсун, ичигә йутуп, йолини давамлаштуриду. гәрчә хәлқимиз кәң даирилик бирәр филим йаки һөҗҗәтлик филим ишләп чиқалмисиму, бу дәрд - әләмлирини көпинчә һалларда көрүлгинидәк, чоңқур еңи, кәң – қорсақлиқи билән ичигә йутуветиду, дәрд - әләмлирини мәрсийәлири, муғлуң нахшилири һәм маршлири билән оскарлиқ филимгә қариғанда тәсири техиму күчлүк шәкилдә, нәпрәт уруқлирини чечивәтмәстин кәлгүси әвладларға аңлитиду. қайси филим чанаққәлә нахшиси, йәмән нахшиси вә пләвнә маршичилик диллиримизни еритип, роһий дунйамизға чоңқур тәсир көрситәләйду?

толиму әпсуски, сийасий мәқсәтләр билән инсанларни йурт – маканлиридин мәҗбурий қоғлап чиқириш тарихта қалған бир әһвал әмәс. бүгүнки күндиму түркләр вә мусулманларға мунасивәтлик көплигән җайларда әнә шундақ әһваллар йүз бәрмәктә. техи түнүгүнла булғар түрклири, бүгүн қирим, қарабағ вә уйғур түрклири дуч келиватқан мәсилиләр, дәрд – әләмләр, бирма, сүрийә вә пәләстин мусулманлири баштин кәчүрүватқан инсаний тирагедийәләр балқан районидики түркләр баштин кәчүргән мәсилиләр һәм дәрд – әләмләрдин қилчә пәрқләнмәйду.

һәр қетим балқан райониға барғанда сөһбәтләрниң әң муһим темиси бу райондин түркийәгә көчүш мәсилиси болиду. османли империйәси дәвридә башланған көчүш пәқәт шу дәвридила тохтап қалған иш әмәс, җумһурийәт дәвридиму давамлашқан. һәтта бүгүнки күндиму охшимиған шәкилдә давамлашмақта, буниңға әгишип, балқан районидики түркләрниң сани күнсери азаймақта.

түркийә гойа балқан районидики түркләрниңму, мусулманларниңму бирдинбир үмидидур, ишәнч мәнбәсидур вә келәчикидур. чүнки һәрқандақ бир җайда аз санлиқ болуп қелиш дегәнлик, нурғун қийин өткәлләргә дуч келиш дегәнликтур. аз санлиқ сүпитидә йашашни давамлаштуруш дегәнлик, сиртниң күчлүк йардимигә муһтаҗлиқ дегәнликтур. бу йардәмниң көпинчә һалларда маддий болуши шәрт әмәс. «түркийә авази радийоси» дики <чәшмә җаһан> намлиқ пирограммимиз үчүн мән сөһбәт өткүзгән, шималий македонийә асасий қанун мәһкимиси әзаси салиһ муратниң муну сөзлири бу әһвални наһайити рошән һалда чүшәндүрүп бериду: «биз түркийәдин һечнемә тәләп қилмаймиз. түркийә күчлүк бир шәкилдә йолини давамлаштурған тәқдирдә, түркийәниң көләңгиси биз үчүн йетәрликтур.»

болупму балқан районидики түркләр қандақла болмисун түркийә билән мунасивәтлириниң болушини арзу қилиду, уларниң пәрзәнтлириниң бир қисми келәчикини түркийәдин издимәктә. әмма бу мәсилгә истиратегийә нуқтисидин нәзәр ташлийалайдиған балқан түрклири, балқан районидики түркләр саниниң күнсери азийиватқанлиқидин толиму биарам болмақта. чүнки балқан районидин түркийәгә йаки башқа бир дөләткә қарита һәр қетимлиқ көчүш, уларни вә келәчәклирини техиму көп йалғузлуқ вә мәҗһуллуқ қайнимиға сөрәп кирмәктә. илгириму наһайити көп көрүлгинидәк, 2 милйон нопусқа игә балқан районидики бир дөләттин 500 миң кишиниң түркийәгә көчүши, түркийәниң нопусиға анчә көп тәсир көрситәлмисиму, лекин бу нисбәт шу дөләт нопусиниң % 25 тини тәшкил қилидиған болғачқа, бу нисбәт у йәрдә қелип қалған хәлқимизниң техиму азийип кетишини кәлтүрүп чиқармақта һәм уларниң техиму йалғуз қелишиға сәвәб болмақта.  улар буни чоңқур чүшинип йәткәнликлири үчүн, «наһайити қийин болсиму өтмүштә балқан түрклириниң көчүшиниң алдини алалиған болсақ, бүгүнки күндә балқанниң чеһриси башқичә болатти» дәп қарайду.

өтмүшни қайтуруп келиш мумкин әмәс, өтмүшкә қайтқилиму болмайду. лекин өтмүштин тәҗрибә – савақларни йәкүнләп, тоғра истиратегийәләрни йолға қойалишимиз мумкин.

нөвәттә балқан көчмәнлириниң, муһаҗирлириниң, өзлири йәрләшкән җайларда әҗдадлириниң хатирилирини, йадикарлиқлирини вә мираслирини җанлиқ тутушқа җиддий еһтийаҗ бардур. балқан районидики мираслиримизни җанлиқ тутуш вәзиписи пәқәт түркийә һәмкарлиқ вә кординатсийә идарисиниңла, түркийә сиртидики түркләр вә қериндаш түркий милләтләр оргиниңла, йаки йунус әмрә иниститутиниңла вәйаки маарип фонди җәмийитиниңла мәсулийити дәп қарап, пәқәт ашу органларниңла тиришчанлиқ көрситишни күтмәслик керәк.

балқан районида йашаватқан түркләр билән мусулманлар, әҗдадлириниң варислири сүпитидә, балқан көчмәнлириниң йурт – маканлириға қайтип, өзлиригә техиму көп салам беришини, техиму көп һәмдәрд болушини күтмәктә. шуниң билән бир вақитта, балқан көчмәнлири кона ғәйрий мусулман қошнилири биләнму, өтмүшниң дәрд – әләмлирини бир чәткә қайрип қойуп, йәниму илгирилигән һалда көп йөнилишлик мунасивәтләрни орниталиши мумкин. русийә вә йавропа иттипақи әллири балқан райониға көп йөнилишлик көңүл бөлүватқан әһвал астида, түркийәдә йашаватқан балқан көчмәнлириниң орнатқуси мунасивәт кона қошнилири үчүн йеңи бир таллаш характерлик йахши пурсәт болуп қалиду, әлвәттә. түркийәдики балқанлиқлар пәқәт түркийә билән балқан райони оттурисидила әмәс, балқан әллириниң дунйа билән болған мунасивәтлиридиму көврүклүк ролини ойниши мумкин.

көчмәнлик дейилгән һаман, буниң һәр хил сәвәблириниң барлиқи дәрһал адәмниң көз алдида намайән болиду. шуниң билән бир вақитта, йавропани өз ичигә алған иқтисадий мәқсәттә ғәрбкә көчүп кәткәнләр, уларниң қайтиши, қиримлар, кавказлар, аһиска түрклири вә уйғурларни өз ичигә алған аз санлиқ түркләрниң пүтмәс - түгимәс қийин өткәлләргә дуч келип, түркийәгә көчүш тиришчанлиқлири көз алдимизда намайән болиду. буларниң һәммиси айрим – айрим вә бир - биридин мустәқил темилардур. түркийә сиртидики теги түрк хәлқләргә қарита қандақ көчмәнлик истиратегийәсини йолға қойушниң зөрүрлүки һәққидә башқа бир бөлүмдә биргә болуш үмиди билән аман болуңлар!