xitaygha qandaq qarash kérek?- 2

pirogrammimizning aldinqi bölümide türkiyede xitaygha munasiwetlik bezi xata chüshenchiler toghrisida toxtilish bilen birge, xitayning enqere elchisining teklipi, iramning orunlashturushi  bilen ötküzülgen xitay xizmet ziyaritini qisqiche bayan qilip ötkeniduq.

ikki döletning cheklimilerni buzup tashlash yolidiki tirishchanliqliri: xitay bilen türkiye uzun tarixi, siyasiy we medeniyet jughlanmisi bolghan, lékin 20-esirde bu jughlanmiliri we roli zor derijide cheklimige uchrighan döletlerdur. texminen qilinghanning eksiche, her ikki dölet yer sharilishish musapisisidin gherblik döletlerge qarighanda zor utuq bilen üzüp chiqti. nöwette her ikki dölet 20-esirde özlirige békitip bérilgen pasillardin halqip ötüsh üchün zor küch serp qilmaqta. türkiye buni ochuq-ashkare qiliwatqan bolsa, xitay ün-tinsiz élip barmaqta.

hazirqidek qiyin künde ikki dölet bir-birige éhtiyajliq: türkiyemu xitaygha oxshash téz sürette tereqqiy qiliwatqan, kelgüside dunya boyiche iqtisadiy küchlük döletler qataridin orun élish éhtimali yuqiri bolghan döletlerdin biri hésablinidu. xitaymu türkiyege oxshash xelqarada aktip rol oynash yolida tirishchanliq körsetmekte, lékin dunyadiki chong küchler xitaygha zor tosalghularni peyda qilmaqta.dunyadiki chong küchler bilen taq yönilishlik emes muwazinetlik munasiwet ornitishning koyida yürüwatqan bu ikki dölet, zor derijide istratégiyelik müshkülatlargha duch kelmekte. her ikki dölet tebiiy bayliqlar jehette sirtqi béqindi bolup, bu ikki dölet özlirige qaritiliwatqan bésim siyasetlirini tengpung haletke keltürüsh üchün, xelqara sehnide köp yönilishlik istratégiyelik munasiwetler ornitish kérek.

xelqaradiki özgirishlerge qarita her ikki döletning tutqan pozitsiyesidiki oxshashliqlar: her ikki döletning amérika qoshma ishtatlirining émbargo we bésim tehditi astida bolushi, amérikaning ottura sherq siyasetlirini qobul qilmasliqi, ishlepchiqirish we sodigha ehmiyet bérishi, ottura sherq qatarliq dunyaning her qaysi jaylirigha mal sétish üchün dunyada urushlarni emes tinchliq we muqimliqni qollishi, künsayin yüksiliwatqan küch bolghanliqi üchün békinme siyasitini emes échiwétish siyasitige ehmiyet bérishi, dollar seweblik kélip chiqqan kirizisni hel qilish üchün milliy pullarni ishlitish yolida tirishchanliq körsitishi (xitay bilen rusiye otturisida milliy pullarni ishlitish üstide kélishim hasil qilindi) qatarliqlar... jumhur reis rejep tayyip erdoghanning xitaydiki «yer shari waqti géziti»de élan qildurghan maqaliside tekitliginidek, yéngi dunya tüzümi berpa qilish üchün ikki döletning hemkarliq ornitishi tolimu zörür. shunglashqa, her ikki dölet hemkarliqni kücheytish üchün dadilliq bilen otturisida saqliniwatqan mesililerni we qiyinchiliqlarni muzakire qilishqa mejbur.

uyghur mesilisi yaki téximu büyük istratégiyening zörürliki: xitay hökümitining teklipige binaen türkiyedin xitaygha barghan yaki xitaydin türkiyege kelgen heyetler , xitayning uyghur mesilisige sezgür qaraydighanliqini, shunga bu mesilini ikki dölet otturisidiki küntertipke kirgüzmeslik kéreklikini bildürüp agahlanduratti. bu agahlandurushlar kallamdin qetiy ötmeytti, bunchilik sezgür mesilini muzakire qilmasliq,  nezerdin saqit qilish heqiqetke we rialliqqa sighamdu? bundaq süniylik xahishini uzun mezgil  dawamlashturghili bolamdu? bu mesile heqiqeten sezgür bolsa bu mesilini muzakire qilmay turup bashqa mesililerni qandaq muzakire qilghili bolsun? bunchilik sezgür mesilini küntertipke élip kelmey yoshurush özimizni aldighanliq bolmamdu?

dégendek mesile men oylighandek chiqti, ikki dölet otturisida élip bérilghan her töt uchrishishning üchide uyghur mesilisi küntertipke kéletti. köp waqitlarda xitay heyetliri bu mesilini küntertipke élip kéletti, türk heyetliri xitay heyetliridek küntertipke élip kelmeytti, lékin anche-munche élip kéletti. uchrishishlar jeryanida xitay dairilirining uyghur mesilisige bizdinmu bekrek sezgür qaraydighanliqini tonup yettuq. türk dairilirining uyghur mesilisige qandaq qaraydighanliqi hemmige melum, xizmet ziyaritimiz xitay dairilirining bu mesilige qandaq qaraydighanliqini chüshinip  yétishimizge türtke boldi. xitay dairiliri uyghur mesilisige  özining tereqqiyatigha gherb döletlirining tosalghu bolush üchün küntertipke élip kéliwatqan mesile süpitide qaraytti, xitay hökümiti gherb döletlirining uyghurlarni xitay dölitige qarshi kozur qilip ishlitiwatqanliqini oylatti.  xitay dairiliri izchil uyghur mesilisini özining ichki mesilisi ikenlikini, shunglashqa türkiyening bu ichki ishigha arilashmasliqi kéreklikini tekitlep kelmekte. xitay hökümiti türkiyedin gherb döletlirining xitayni parchilash urunushlirigha türkiyening yantayaq bolmasliqini telep qilmaqta.

«uyghur aptonom rayoni»türkiye-xitay munasiwiti nuqtisidin tolimu muhim orunda turidu. türkiye uyghur mesilisige perqliq qaraydu, xitay hökümiti bashqiche qaraydu. bezi gherb döletliri qirim mesiliside rusiyege qandaq pozitsiye tutqan bolsa, uyghur mesilisidimu xitaygha qarshi oxshash pozitsiye tutushi mumkin, yeni uyghur mesilisini kozur qilip ishlitishi mumkin. gherb döletlirige nisbeten uyghurlar bir millet bolushtin bekrek reqiblirini ajizlashturushta ishqa yaraydighan oyunchuq ornida körülidu. lékin türkiye uyghurlargha undaq qarimaydu, chünki türkler bilen uyghurlar otturisida tarix, medeniyet we qandashliq jehette chongqur munasiwet bar. türkiye uyghurlargha mushu nuqtidin qaraydu. türkiyening bashqa döletlerdimu qandash we qérindashliri yashaydu, türkiyening bu qérindash we qandash milletler bilen bolghan munasiwiti qandaqtur tallash mesilisi bolmastin, belki tarixning teqezzasidur. türkiye türkiy milletler yashaydighan döletlerning ichki ishlirigha arilishishni qetiy xalimaydu, belki bu döletlerdiki türkiy milletlerning ijtimaiy, medeniy we insaniy jehette xatirjem we huzur-halawette yashishini, shundaqla yashawatqan döletlerning tereqqiyatigha töhpe qoshushini arzu qilidu. türkiye balqan rayoni, rusiye, ottura sherq, iran we bashqa döletlerdiki türkiy milletlerning mewjudluqini bu döletler bilen yaxshi munasiwet ornitish üchün tépilghusiz purset süpitide köridu.  türkiye uyghurlargha hergizmu gherb döletliri qarighandek qarimaydu, bu sewebtin türkiyening bu döletlerge oxshash uyghurlar toghruluq bashqiche gherizi we yoshurun pilani yoq.

ortaq xizmet guruppisi: xitay hökümiti uyghurlargha süzük we ochuq siyaset yolgha qoysa, shundaqla türkiye bilen téximu yaxshi hemkarliq ornatsa, uyghur mesiliside özige qarshi yolgha qoyulidighan siyasetlerge aktip taqabil turalaytti. ikki dölet yiraqta turuwélip bir-birige guman bilen qarashning ornigha, yéqin hemkarliq ornatsa her ikki döletke paydiliq. shunglashqa bu dairide uyghur aptonom rayoni bolup barliq mesililer toghruluq türkiye bilen xitay otturisidiki mesililerni hel qilish üchün ortaq xizmet guruppisi qurulushi kérek.

buningdin sirt, uyghur rayonida yüz bériwatqanlar hadisilerni nezerdin saqit qilalmaymiz. uyghur rayonidiki hadisilerni nezerdin saqit qilsaq qandaqmu xitay bilen toghra yosunda munasiwet ornitalaymiz. bu ishqa eksiche pozitsiye tutsaq ne xitaygha ne bizge, ne uyghurlargha paydisi yoq. biz aldi bilen türkiye-xitay munasiwetliri toghruluq istratégiyelik nishan békitishimiz lazim. uyghurlar türkiye-xitay otturisidiki istratégiyelik munasiwetlerning hemmisi emes bir qismi bolushi kérek, bu jehette her ikki dölet yéqindin hemkarliq ornitishi lazim.

qisqisi, xitayning iqtisadiy güllinishi, téxnologiyelik tereqqiyati,xelqaridiki küchlük nopuzi we türkiye bilen hemkarliqi qatarliqlargha sel qarashqimu bolmaydu. bashqilarning étirap qilghusi bolmisimu, xitay dunyada derijidin tashqiri dölet bolush yolida ilgiriliwatidu. xitay siyasiti, xelqardiki orni we bashqa döletler bilen bolghan munasiwiti, iqtisadiy, jemiyet qurulmisi, medeniyiti, téxnologiyesi we bashqa saheler toghruluq dölet orunlirimiz, aliy mekteplirimizdiki tetqiqat merkezlirimiz, xususiy sahelirimiz téximu köp tetqiqat élip bérishqa we bu sahede iqtisadsliq kishilerni yétishtürüsh chiqishqa mejbur. biz bu ishta téxi deslepki basquchta turiwatimiz, shunga dölitimizning dunyada aktip rol oyniyalishi üchün xitay bilen bolghan munasiwetlirimiz toghruluq etrapliq chüshenchige ige bolushqa we xitay bilen türkiyening menpeetini chiqish qilghan halda istratégiyelik hemkarliq ornitishqa toghra kélidu.