özbékistan xatiriliri - 2

türkiye awazi radiyosi: 15-, 16 – esirde ilim, maarip, kültür, medeniyet saheliride ghayet zor ilgirileshlerni qolgha keltürgen bolsimu, özbékistandiki bu tereqqiyat némishqa dawamlashmidi? némishqa türk we islam dunyasi kéyinki esirlerde bu parlaq dewrdin tolimu yiraqta qaldi?

ilim, tarix, siyaset yaki siyasiy muqimliqning ehmiyiti

«emir timor» özbéklerge nisbeten nahayiti köp nersilerni ipadileydu. özbékistanni timor döliti déyishkimu bolidu. u, hökümdarliqi mezgilide nahayiti köp ilim erbabi, ölimalarni dölitige teklip qilghan؛ hazirqi buxaradiki, semerqenttiki nahayiti köp tarixiy yadikarliq timor dewride saldurulghandur. özbékistanning tunji pirézidénti islam kerimow özini emes, timorni we uning dewride wujudqa chiqirilghan yadikarliqlarni aldinqi pilangha chiqirishqa ehmiyet berdi.

timor dewride döletning chégrasi izmirdin hindistanghiche sozuldi. timor osmanli dölitini turghunluq dewrige kirgüzüp qoydi, altun orda dölitige xatime berdi. lékin bundaq keng ketken rayonni bashqurghudek dölet méxanizmi bolmighachqa, 1405 – yili wapat bolushi bilen birlikte, döliti parchilinishqa yüzlendi. osmanli döliti qisqa mezgil ichide eslige kélip, yéngilanghan halda yolini dawamlashturdi. biraq altun orda dölitining zéminlirida hasil bolghan boshluqni ruslar toldurdi. timor, peyda qilghan boshluq tüpeyli rus impériyesining meydangha kélishige seweb bolush bilen eyiblinidu.

timor dewride we uningdin kéyin ghayet zor ilmiy xizmetler qilinghan bolsimu, waqitning ötüshige egiship bu xizmetlerning dawamlashturulalmighanliqini körmektimiz. buning nahayiti muhim bir sewebi, siyasiy muqimliqtur. siyasiy muqimliq bolmisa ilim, maarip, senet, kültür, medeniyet... héchbir nerse uzun ömürlük bolalmaydu. bu ehwalning nahayiti échinishliq misalini timorning newrisi ulughbegning hékayisidin körüwalalaymiz. dölet reisi, öz dewrining aldinqi qatardiki alimi, astronomi bolushigha qarimay, oghli uninggha qarshi isyan kötüridu. oghligha yéngilip qélip teslim bolidu. text ishliridin waz kechkenlikini, hejge bérishni xalaydighanliqini bildüridu, hejge bérishigha ruxset qilinidu. lékin, semerqenttin chiqar – chiqmayla oghlining buyruqigha asasen öltürülidu. aridin bir qanche ay ötkendin kéyin oghlimu eskerliri teripidin öltürülidu.

bundaq turaqsizliq we ensizlik ichide héchbir nersining uzun ömürlük bolushi mumkin emes. bashta soralghan soalning muhim bir sewebi siyasiy muqimliqtur. ehli sünnet ölimasining siyasiy muqimliqqa küchlük ehmiyet bérishining sewebi özbékistanda nahayiti roshen gewdilinidu. chünki dölet bolmisa, arqida bashqa bir nerse qalmaydu. osmanli döliti we organlirining  uzun mezgil put tirep turushining eng muhim sewebimu yenila siyasiy muqimliqtur.

fethullahchi térrorluq teshkilati

fethullahchi térrorluq teshkilatining qanchilik küchlük xewp ikenlikini özbékistan türkiyedin burun tonup yetti. 1999 – yili fethullahchi térrorluq teshkilati mektepliri omumyüzlük taqiwétildi. jasusluq qilish bilen eyibligen oqutquchilirini chégradin qoghlap chiqardi.

fethullahchi térrorluq teshkilatining türkiyede 2016 – yili ishqa ashurmaqchi bolghan herbiy – siyasiy özgirish qozghash urunushini burun özbékistanda sinap béqip meghlubiyetke uchrighanliqi bildürülmekte. fethullahchi térrorluq teshkilatining türkiye – özbékistan munasiwetlirige yetküzgen ziyinini, meyli pikir dunyamizdiki özbékistan tesewwuri bolsun, meyli u yerde anglighanlirimiz arqiliq bolsun téximu yaxshi chüshinip yetmektimiz.

buxari, shahi neqshibendi, maturidi

shübhisizki, özbékistan toghrisidiki bir yazmini buxarisiz, neqshibendisiz, maturidisiz yazghili bolmaydu. dewrimiz dunyasida radikallishishning aldini alghuchi, uni yekligüchi islamiy pikirlerning yiltizlirini teshkil qilidighan bu zatlar bashqa bir maqalimizning témisi bolsun. hazirche özbéklerning bu zatlarning qebrilirige alahide köngül bölüwatqanliqini eskertip öteyli.

türkche we türk dunyasi

türkche sözlishidighan döletler arisida alaqini kücheytip, chüshinishni chongqurlashturush eslide qiyin emes. üch asasiy qedem bir – birimizni chüshinishimizni nahayiti asanlashturidu.

birinchisi latin herplirige ötüsh. özbékistan latin herplirige ötti. qazaqistan we ezerbeyjanmu shundaq. biraq bu döletlerde anche – munche kiril élipbesimu ishlitilidu. latin herplirige ötülginide yazma matériyallarni chüshinish asanlishidu.

ikkinchisi, yüz yil burunqi sözlerni köprek istémal qilish. yéqinqi bir esirde türkiye türkliri inglizche we firansuzchining, bashqilar bolsa, ruschining tesirige köplep uchridi. hemmimiz birlikte ejdadlirimizning tillirida sözleshsek, téximu asan chüshinisheleymiz. özbékistanda yashanghanlarning gep – sözliri, kiyim – kéchekliri rehmetlik bowamlar we momamlargha shunchilik oxshayduki, özümni ularni ziyaret qilghandekla hés qildim.

üchinchisi, türkiye türkchisi qandaq yézilsa, shundaq oqulidu, qandaq oqulsa, shundaq yézilidu. bumu tilda addiyliqni kapaletke ige qilidu. bashqa tillardimu mushundaq bir ishni royapqa chiqirish özara chüshinishni téximu qolaylashturidu.

nöwette kona türkchini bir azla bilsingiz, chüshinish hasil qilishingiz qiyingha toxtimaydu.

türk uniwérsitétlirining shöbe échishi

biz körüshken hemmila adem  türk uniwérsitétlirining derhal özbékistanda shöbilirini échishi kéreklikini qayta – qayta tekitlep ötti. putinning 150 uniwérsitét mudiri bilen birlikte özbékistanda ziyarette bolghanliqi bildürülmekte. gherb uniwérsitétlirimu shöbilirini alliqachan échip boptu. uniwérsitétlirimizning özbékistanda shöbe échishigha putlishidighan resmiy tosalghular bolsa, derhal élip tashlinishi kérek. mueyyen uniwérsitétlar tallinip özbékistanda shöbe échishqa righbetlendürülüshi kérek. rusiye we gherb döletliri alliqachan belgilik musapilerni bésip boldi, téximu bek kéchikip ketmeslik lazim.

2 – türkiye

özbékistanda körginim eslide ikkinchi bir türkiyedur. insan u yerde özini goya ikkinchi bir türkiyeni bayqighandek xushalliq we huzur  ichide hés qilidu. yaki u yer ata yurtimiz bolghandikin, türkiyeni ikkinchi bir özbékistan  déyishkimu bolidu.

zéhniy kodliri gherbte shekillengen bir türkiye

yolgha chiqishtin burun özbék oqughuchilar bilen söhbet ötküzgenidim. ular, türkiyede kishilerning gherbtiki özgirishlerge nahayiti sezgür qaraydighanliqini, sherqtiki özgirishlerni asasen yoq hésablaydighanliqini éytqanidi. buxara we semerqentning mende qaldurghan chongqur tesiri bilen, qaytishta oqughuchilarning néme démekchi bolghanliqini téximu yaxshi chüshendim. «médiyada türk dunyasigha qanchilik orun bérilidu» dep shundaqla qarash réalliqni eks ettürüp béridu. tenterbiye, senet, edebiyat pirogrammilirida türk dunyasi asasen tilgha élinmaydu. özimizdin sorap baqayli, gherbning nurghun tenterbiyesi we tenheriketchisini bilidighan bizler türk we islam dunyasidin qanche kishini bilimiz? simliq téléwiziye qanallirida gherb döletlirining köpligen qanalliri bar, biraq, türk dunyasining qanalliri yoq dégüdek derijide az.

ata yurtimizgha bundaq töwen derijide köngül bölüsh ademni epsuslanduridu. halbuki nahayiti addiy nersiler türk we islam dunyasini téximu köp küntertipimizge élip kirishi mumkin. türk kéngishi astida türk dunyasining chémpiyonluqni talishish kulubliri chémpiyonlarning chémpiyonini békitish üchün heryili musabiqilerni orunlashtursa?! yene bu ishni islam hemkarliq teshkilati qilsa? mushuninggha oxshash simwol xaraktérlik paaliyetlermu qiziqish we melumatni kücheytidu.

pikir dunyamizning qiziqish dairisining peqet gherb bilen shekillinishi, türkiyeni kichiklitiwétidu. tarixiy yiltizidin yiraqlap ketken türkiye bashta özige teelluq nahayiti köp nersilerni yoqitip qoyidu. bundaq bir türkiye, yawropa ittipaqigha kirsimu, yawropa ittipaqi ichide özini adettiki bir yawropa ittipaqi döliti sewiyesige chüshürüp qoyidu. türkiye gherb bilen ornatqan munasiwetke oxshashla, türk we islam dunyasini, afriqini küntertipige qanchilik kirgüzse, özini shunchilik tapqan bolidu. mana mushundaq bir türkiye idiyesi otturigha chiqsa, aldi bilen özige, rayonigha we dunyagha nahayiti köp nersilerni béghishlaydu.