вәҗиһи һүркуштан һүркуш (һөр қуш)айропиланлириғичә

истанбул шәһәрлик һөкүмәт билән  « т 3» вәқпәсиниң бирликтә уйуштуруши нәтиҗисидә түркийәдә тунҗи қетим авиатсийәчилик, аләм қатниши вә технологийә фестивали 20-23-күнлири өткүзүлди. «т  3» вәқпәси башлиқи сәлчук байрактар фестивални тонуштуруш йиғинида сөз қилип фестивалниң йәрлик технологийә истиратегийәси үчүн толиму муһим икәнликини ейтти. фестивалда өткүзүлгән номурлар, мусабиқиләр, лексийәләр сәлчук байрактарниң сөзиниң тоғрилиқини муәййләнләштүриду.

төвәндә түрк һәрбий-сода уйушмиси маарип мудири таркан зәнгинниң темиға мунасивәтлик анализини һузуруңларға сунимиз.

фестивалда көргәзмигә қойулған «һүркуш» һавада пәрваз қилип зийарәтчиләрни таң қалдурди. һүркуш айропиланлириниң асманда пәрваз қилишини тамаша қиливатқинимда хийалимға дөлитимизниң авиатсийә саһәсидә муһим рол ойниған вәҗиһи һүркушниң һайат сәргүзәштиси кәлди. йаш чеғида зор утуқларни қазанған вәҗиһи һүркуш билән охшаш һес-туйғу вә һайаҗан ичидики һазирқи йашларниң көрүнүшлири һәқиқәтән дөлитимизниң кәлгүсиниң парлақ болидиғанлиқиниң ишаритидур. әйни чағда вәҗиһи һүркушни дөләт йетәрлик дәриҗидә қоллимиған болса, һазир вәҗиһи һүркушқа охшаш иҗадчи йашларни дөләт толуқ қоллимақта. вәҗиһи һүркуш бу һәқтә мундақ дегәниди: «мән кәзгән дөләтләрдә авиатсийәтчилик саһәси қандақ башлинип қандақ тәрәққий қилғанлиқини обдан билимән. һәммидин муһим болғини миллий аң вә дөләтниң қоллиши вә риғбәтләндүрүши утуқ қазинишниң йеганә чарисидур. мәнму утуқ қазиниш үчүн буларға еһтийаҗим бар. қолимиздин тартип алғили болмайдиған бирдинбир әркинлик таллаш ирадимизниң болушидур. мән вәҗиһи һүркуш дөлитимизни көктә пәрваз қилдуруш арқилиқ бу фамиләмгә лайиқ иш қилдим. мениң әркинликим миллий мустәқиллиққә елип баридиған йеганә йолниң миллий ишләпчиқириш икәнликигә болған чин ишәнчимгә өмрүмни пида қилиштин ибарәт. чүнки башқиларниң қанатлири билән учмақчи болғанлар қәтий <һүркуш> (һөрқуш)болмайду.»бүгүн түркийә мудапиә санаитидә өзиниң қанатлири билән учуш үчүн келәчәккә қарап илгирилмәктә.

вәҗиһи һүркуш 1886-йили дунйаға келиду. әпсус у кичик йаштила атисидин айрилип қалиду, у дөлитимизниң авиатсийәчилик тарихидики муһим шәхсләрдин бири болуш билән биргә, бешиға кәлгән ечинишлиқ  һекайәниңму қәһриманидур. униң авиатсийәчлик тарихидин орун елишида у қолға кәлтүргән муну утуқлар муһим рол ойнайду:   у  кавкас алдини сепида вәзипә өтәватқан әснада 1917-йили дүшмәнниң бир айропиланини етип чүшүрүвәткән тунҗи түрк учқучи иди. у йәни өзиниң нами берилгән айропиланлар ишләпчиқарған түркийәдики тунҗи айропилан мутәхәссидур. түркийәдики тунҗи учуш мәктипиниң қурғучиси вә тунҗи айал учқучи тәрбийләп чиққан устаздур. тунҗи аммиви авиатсийә мәктипи вә түркийәниң тунҗи аммиви авиатсийә ширкити болған «һүркуш»ниң қурғучисидур. вәҗиһи һүркуш 102 хил уруш вә нормал айропиланни һәйдигән тунҗи түрк учқучидур. 1916-1967-йиллири ичидә 30 миң саәт асманда пәрваз қилип рекорт йаратқан кишидур. түркийә истиқлал күришигә халисанә қатнашқан пидаий болуп, вәзипә өтәш җәрйанида гиретсийәниң бир уруш айропилани чүшүрүветип урушта хизмәәт көрсәткән әскәр учқучидур. униңға көрсәткән хизмити сәвәбидин түркийә бүйүк милләт мәҗлиси  (парламент) шәрәп медали тәқдим қилиду.

вәҗиһи һүркуш 1925-йили тунҗи айропиланини йасап чиқти, у айропиланға «вәҗиһи к 6»дегән намни бәрди. 29 йаштики бу йигит наһайити чәклик шараитлар астида тунҗи айропиланимизни вуҗудқа чиқарди. лекин вәҗиһи һүркушқа бу утуқиға мукапат берилиш уйақта турсун җаза берилди. рухсәтсиз учқанлиқи үчүн маашиниң йерими тутуп қилинғандин сирт 10 күн нәзәр бәнд астиға елинди. бу әһвалға 1925-йили елан қилинған бир йазмисида «биз әскәр икәнликимизни унтуп қаптимизмиш вә буйруққа қарши чиқиптудәкмишимиз»дейиш арқилиқ наразилиқ билдүргәниди. 1954-йили қуруп чиққан түркийәниң тунҗи аммиви авиатсийә ширкити болған «һүркуш»му бир қатар дишварчилиққа йолуқти. у түрк һава йоллири (авиатсийә)ширкити бир тәрәп қиливәткән айропиланларни мәхсус ремонт қилидиған әтрәт қуруп чиққаниди, әпсус у ремонт қилип чиққан бәзи айропиланларниң учушиға рухсәт қилинмиған, һәтта бузғунчилиққа учриғаниди.

вәҗиһи һүркуш кадикөйдә бир   йағач дукини иҗригә елип үч ай  ичидә «вәҗиһи XIV » намлиқ айропиланни йасап чиқиду. у бу айропиланни 1930-йили синақ қилип мувәппәқийәт қазиниду. у йасап чиққан айропиланларға учуш рухсити елиш үчүн әйни чағдики иқтисад министирлиқиға мураҗаат қилиду. минисирлиқ «бу айропиланларниң техникилиқ алаһидиликини тәкшүрүп чиқалайдиған бирсиниң чиқмаслиқи түпәйли рухсәт берилмиди»дегән җавабни бериду. бу җаваб әслидә йәрлик ишләпчиқиришқа қайси сәвәбләрниң тосалғу болғанлиқини намайән қилип берәтти.

тунҗи йәрлик айропилан: һүркуш

һүркуш тусаш (түрк авиатсийәчлик вә аләм қатниши санаити)тәрипидин лайиһәләп чиқилған түркийәниң тунҗи йәрлик айропиланидур. йеңи әвлад тәлим-тәрбийә айропилани (һүркуш)лайиһәси 2006-йили мартта мудапиә санаити идариси билән « TAI » ширкити арисида имзаланған келишим даирисидә башлиди. мәзкур лайиһә һава армийәси қоманданлиқиниң еһтийаҗини қандурулайдиған вә дунйа базириға кирләйдиған тәлим-тәрбийә айропиланини лайиһәләп чиқиш мәқситидә оттуриға қойулғаниди.

2013-йили 26-сентәбир һасил қилинған келишим даирисидә һүркуш айропиланлирини һәссиләп ишләпчиқириш қарар қилинди. 2013-йили 26-декабирда һүркуш-б келишими имзаланди. һүркуш а (HÜRKUŞ A), әса (EASA) билән « CS-23 » алаһидиликлиригә асасән сәпләнгән болса, һүркуш б (HÜRKUŞ B) бир пүтүн авийоник сисстема билән сәпләнди. һүркуш-с ( HÜRKUŞ-C)болса тәлим-тәрбийә еһтийаҗини чиқиш қилғандин сирт, йиник дәриҗидә һуҗумға өтүш вә қораллиқ чарлаш вәзипилирини төвән чиқим вә йуқири сәзгүрлүк билән елип бериш үчүн лайиһәләп чиқилди.

бурун бир нәччә қетим мувәппәқийәтлик һалда  синақ қилинған һүркушниң бу йил нойабирда һава армийәсигә тапшуруп берилиши мөлчәрләнмәктә. тунҗи айропилан һава армийәси учқучилири тәрипидин ишилитиду вә 3 айғичә синақ қилиниду. бу җәрйанда тәләп йаки мәсилә көрүлсә айропилан йәнә тәрәққий қилдурулиду. 2019-йилниң дәсләпки йеримиғичә 15 айропиланни һава армийәсигә тапшуруп бериш пиланланди.

әса ( EASA)дин иҗазәтнамә алалиған тунҗи түрк айропилани

айропиланлар һәққидә тай ( TAI)ширкити бәргән мәлуматлар төвәндикичә: учуш синақлиридин сирт ишләпчиқирилған 2 йүрүш айропиланда айропиланниң чидамчанлиқи билән өмүр вә зийанға бәрдашлиқ бериш синақлириму мувәппәқийәтлик һалда елип берилди. лайиһә даирисидә әса (йавропа аммиви авиатсийәчилик ширкити - EASA) вә аммиви авиатсийәчилик баш идариси (SHGM)гә әвәтиш мәқстидә 545 материйал тәййарланди. бу хизмәтләр нәтиҗисидә 2016-йили 11-ийулда һүркуш йеңи әвлад тәлим-тәрбийә айропилани үчүн « т т 32 айропилан иҗазәтнамиси»елинди. охшашла « йавропа аммиви авиатсийәчилик иҗазәтнамиси» билән аммиви авиатсийәчилик баш идариси иҗазәтнамисиму елинди.

шундақ қилип һүркуш йавропа аммиви авиатсийәчилик идарисидин иҗазәтнамә алған тунҗи түрк айропилан болди. һүркуш айропиланлириниң мувәппәқийәтлик һалда йасап чиқилиши дөлитимизгә нисбәтән толиму муһим иштур  лекин 1925-йилларниң әмәлий әһвали вә 29 йешида нурғун тосалғуниң әксичә айропилан йасап чиққан вәҗиһи һүркушниң арзусиниң әмәлгә ешип асманда пәрваз қилишиму  охшашла муһимдур.