hindistan musulmanliri (awazliq)

dunya közniki (36)

«hindistan musulmanliri»

(piroféssor doktor qudret bulbul)

türkiye awazi radiyosi: «dunyagha nezer» yeni, «dunya közniki» namliq pirogrammimizning bügünki sanida enqere yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning «hindistan musulmanliri» témiliq analizinidiqqitinglargha sunimiz:

ataqliq jemiyetshunas dawid harwéy pos modérnizmni öz esiride «özi yashawatqan dewr, zaman we makan arisida qapsilip qalghan pikir éqimi» dep teripligen idi. hazirqi yer sharilishish basquchliri shunche uzaqlarni yiqinlashturalighandek, yéqinnimu uzaqlashturalaydu. ortaq tarixiy ötmüshlerni we hadisilerni unutquziwételeydu. shunga bu hepte hindistan musulmanliri üstide toxtilip ötmekchimiz. bügün rastini éytqanda, hindistan kolliktip chüshenchimiz nuqtisidin bizge nisbeten xuddi méksikigha oxshashla uzaq. ejiba tarixtimu shundaq bolghanmu?

hindistanning untulghan islamiy ötmüshi

 hindistan chong qurughluqi (hindistan, pakistan, bangladésh) ning islam bilen musherrep bolishi hezreti ömer reziyellahu enhuning dewrige tutushidu. türkiye awazi radiyosining türkche anglitish bölümining «jahan cheshmisi» pirogrammisigha méning teklipim bilen qatnashqan yéngi déhli sherq tetqiqat merkizi dériktori shundaqla enqere yildirim beyazit uniwérsitétining méhman oqutquchisi doktor ömer enes hindistangha islamning 3 yol bilen kelgenlikini eskertti.

birinchisi؛ hindonéziyedikige oxshash musulman sodigerlerning wastisi bilen kelgen bolup, kespige estayidil, élim - sétimda ishenchilik bolushni telqin qilidighan musulman sodigerler hindistan chong qurughluqida islamning keng tarqilishigha ünümlük rol oynighan idi.

ikkinchisi؛ ottura asiyadin kelgen sopilar bolup, ular hindistanda zor tesir qozghighan idi. doktor enes bolupmu mewlana jalaliddin rumining hindistan chong qurughluqida yaxshi tonulghanliqini bildürdi. hindistan musulmanliri ichidiki sopilarning türkiyege kelgende, choqum konyada mewlana jolaliddin rumining meqbirisini ziyaret qilmay qalmaydighanliqini bildürdi.

mewlananing türkiye – hindistan otturisida intayin muhim köwürklük rol oyniyalaydighanliqi üstide toxtilip, mewlananing hindistangha intayin yéqin bir rayonda, yeni afghanistanning xorasan ölkisige qarashliq belx shehiride donyagha kelgenliki, belkim uning hindistandiki tesirining bunche küchlük bolushidiki muhim amil bolsa kérek, mewlanining hayatigha qarighinimzdimu, heqiqeten bir teripi mezkur rayongha, yene bir teripi anadolugha tutashqan köwrükke oxshaydighanliqini, chaqiriqlirining dewr we tarix halqighanliqini, uning sözlirining hemmila dewrde oxshash bolmighan rayonlar we xelqlerni birleshtüriwatqanliqini körimiz.

üchinchisi؛ esirler boyiche dawamlashqan musulmanlarning hakimiyiti boldi. tégi türk musulman hökümdarlar hindistanda 10 - esirdin tartipla zor tesir körsitishke bashlidi. osmanligha oxshash hindistandiki musulman hökümdarlarmu hemmila yerde dégüdek exlaq – peziletni we özara oxshimasliqlargha hörmet qilishni hakimiyet sheklige aylandurghan idi. hindistan chong qurughluqining eneniliri we yerlik xelq kültüri bilen géreleshken halda birlikte yashighan idi.

*** *** *** ** ** * *****

hindistan chong qurughluqi intayin katta musulman alimlarni yétishturup chiqqan bolup, es - xatirilirimizni qaytidin waraqlighinimizda, «mektubat»ning yazghuchisi imam rebbani (1564-1624), «hujjetullahil balighe»ning yazghuchsi sheyx weliyiullah déhliwi (1602- 1662) we «musulmanlarning chékinishi dunyagha qandaq ziyanlarni élip keldi?» namliq kitabning yazghuchisi ebul hesen ennediwi (1914 – 1999) qatarliq alimlarni derhal eske élishimiz mumkin. engliyening ishghaliyitidin kéyin hindistanning islamiy ötmüshi barghansiri körünmes we az bilinidighan halgha kélip qaldi. hetta untuldi. buninggha ishghaliyet siyasitige oxshashla hindistan, pakistan we bangladéshning özaldigha ayrim döletlirini qurush jeryanidiki özgiche dölet tarixi yaritish we yéngi xelq shekillendürüsh tirishchanliqlirimu zor tesir körsetti déyeleymiz. bügünki künde hindistan 200 milyon musulman nopusi bilen dunya boyixe hindonéziyedin qalsila eng köp musulman yashaydighan 2 – dölet hésablinidu. hindistan chong qurughluqigha bir pütün qaraydighan bolsaq, bu yerdiki musulmanlarning omumiy nopusining 600 milyon etrapida ikenlikini körimiz. hindistanning omumy nopusi 1 milyar 300 milyon bolup, hindistan musulmanlirining bügünki ehwali epsuski, anche köngüldikidek emes. hindistanning assam rayonida musulmanlargha qaritilghan bésimlar künsiri ashmaqta.

700 yil dawamlashqan türk hakimiyetler

hindistan chong qurughluqida 10 - esirdin bashlanghanche taki 1857 – yiligha qeder türk hökimiyetler hökümranliq qilip kelgen bolup, tégi türk hakimiyetler gheznéwiler bilen bashlanghan idi. eng meshhur türk hökümdarlardin birsi chaghatay türkliridin babur shah we öghli jihangir shah bolup, ular öz dewride eng heshemetlik hakimiyet hésablinidighan babur mépiriyesini qurghan idi.

babur émpiriyesining axiriqi padishahi bahadir shah 1857 – yili engliyege meghlup bolghandin kéyin, hindistan chong qurughluqidiki türk hakiymietler axirilashqan boldi.  

tarixtin béri osmanli soltanliri bilen hindistandiki soltanlar otturisida yéqin munasiwetlerning barliqi melum. osmanli jemeti türkiyedin qoghlap chiqirilghanda, osmanli shahzediliridin bezilirining hindistanliq melikiler bilen toy qilghanliqi melum.

bügünki künde hindistanda 18 xil resmiy til bar. 400 ge yéqin til we shiwiler ishlitilmekte. shunga hindistanni dunya boyiche, din, kültür, til we étiqad nuqtisidin eng renggareng, eng bay dölet déyishke bolidu. bu oxshimasliqlarning bayliq süpitide bügünge qeder yetküzilishide, elwette uzun esirler boyiche hakimiyet sürgen musulmanlarning zor tesiri bar. chünki mezkur hakimiyetler yerliklerning kültüri, tilliri we dinlirini yoqutup tashlaydighan, asémilatsiye qilidighan emes, belki xuddi osmanlilar öz tewelikide, erebler ispaniyede qilghangha exshash, ularni öz medeniyitining bir parchisi hésablaydighan hakimiyet sheklini yolgha qoyghan idi. shunga musulman hakimiyetler hakimiyitini yoqutup qoyghandimu bu rayondiki pütün dinlar, kültür we tillar eslidiki haliti bilen öz mewjutluqini saqlap kelmekte idi.  musulmanlarning hakimiyiti shunche uzun dawamlashqan turup, mana bügünki künde balqanlarda türk tilining we ispaniyede ereb tilining iz - dirikini tapqili bolmaydu. buning del eksiche ingilizlar shunche qisqa hakimiyet sürgen turughluq, hindistan, pakistan we bangladéshning resmi dölet tilliridin birsi ingliz tili bolup hésablinidu. amérikida yerliklerning tili, kültüri we dinining mewjutluqi goya nesli yoqalghan qushqa oxshash uchratqili bolmaydighan we alahide qoghdimisa bolmaydighan halda turmaqta.

bu ehwallar tebiiy halda insanning eqlige «inglizlar 1800 – yilliri emes, amérikidikige oxshash 1400 – yilliri hindistanni ishghal qilghan bolsa, qandaq bolatti?» dégen soallarni tashlaydu. shunisi éniqki, u chaghda hindistanmu xuddi amérikigha oxshash aq tenliklerning tili we dini zorlap téngilghan, yerlik xelqning kültürliri, tilliri we étiqadliri yoqutup tashlanghan bir döletke aylanghan bolatti.

qéni buning eksinimu tesewwur qilip baqayli! eger amérika gherblikler teripidin emes, musulmanlar teripidin bayqalghan bolsa, amérikining yerlik xelqining ehwali qandaq bolatti?

astek, inka, maya we bashqa medeniyetlerning kültür, étiqad we tilliri yene yuqulup kétish bosoghusigha kélip qalarmidi? yaki bügünki amérikida ularning hakiyimiti dawamlishamti?

engliyening ishghaliyitidin kéyin hindistan chong qurughluqida peqetla gherb medeniyiti hakim orungha ötmidi. belki öz nöwitide yene bu qurughluq hindistan, pakistan we bangladésh dep 3 ke bölündi. bu bölünüshni engliye mépirayilizmning «parchila, böl we bashqur» siyasi keltürüp chiqardimu yaki bésim astida siqiship qalghan musulmanlarning charisizlik siyasiti keltürüp chiqardimu? bu tulimu muhim bir munazire témisi hésablinidu. eger chong qurughluq birla dölet süpitide qalghan bolsa idi, bu döletlerning özara düshmen bolushi mumkin emes idi. köp sanliqqa ige musulmanlarning tesiride belki bu rayon téximu bek ténch, téximu bek xatirijem, muqimliqqa ige rayon bolushi mumkin idi. 

azadliq urushi we hindistan musulmanliri

1 – dunya urushida engliye osmanli zéminlirigha hujum qilghanda hindistan musulmanliri özlirimu engliyening ishghaliyiti astida turawatqanliqigha qarimastin, qattiq inkas qayturghan idi. osmanli dölitiningmu ishghaliyet astigha chüshüp qélishi, ularning ümitlirini weyran qilatti. dölitidiki ishghaliyetni téximu chongqurlashturatti. shunga hindistan qurughluqida jinnah bilen gandining teng qullap - quwwetlishi netijiside xilapet herikiti bashlandi. chong namayishlar ötküzülüp, xilapet herikitining aldinqi qatardiki zatliri eyni chaghdiki engliye bash ministiri bilen körüshken, hetta azadliq urushigha yardem qilish üchün özara pul topliship, türkiyege ewetken idi.

maqalimizni yersharilishish bilen bashlighan iduq, axirinimu yene shu yerde tügiteyli! yersharilishish dunyani bir birige téximu yéqinlashturush bilen birge bizge yéqin rayonlarni we ortaq ötmüshke ige tarixiy tejribilirimizni untuldurup qoymasliqi lazim.  bu yéqinilishishlar 21 – esirde aldinqi orunda turuwatqan döletlerdin birsi bolushqa namzat hindistan bilen bolghan munasiwetlirimizni téximu keng dairilik halgha keltürüshke wesile bolushi lazim.

hörmetlik radiyo anglighuchi qérindashlar! yuqirida yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti bashliqi piroféssor doktor qudret bulbulning meslige munasiwetlik analizini diqqitinglargha sunduq. kéler hepte yene oxshash waqitta, yene bashqa analizlirini diqqitinglargha sunimiz. qayta körüshkiche aman bolghaysiler xeyir xosh!!