daésh tarmar qilghili bolmaydighan zor küchmu?

türkiye jumhur reislik bayanatchisi ibrahim kalin daéshning meghlup qilghili bolmaydighan küch emeslikini bildürdi.

598749
daésh tarmar qilghili bolmaydighan zor küchmu?

daésh siyasiy pursetpereslik, étnik-mezhep hakimiyiti we wekalet urushliri seweb bolghan   xataliqlar wejidin  yéqinlar yillarda alahide közge chéqilip, xelqaraning qiziq nuqtiliridin birige aylinip qaldi, shunga yéqin ötmüshte ötküzülgen xataliqlardin xaliy bolghan yaki saqlanghan teqdirde daéshni meghlub qilghili bolidu, yeni xataliqtin saqlinish daéshni tarmar qilishning achquchidur.

daésh bir nechche aydin béri süriye we iraqta changgiligha éliwalghan zéminlardin chékinmekte. daésh dabiqning qoldin kétishi we musul herbiy herikitining bashlinishi sewebidin éghir bésim astida turmaqta, buninggha qarap, daéshni meghlub qilish asandek tuyulushi mumkin, biraq bu mesilining  bir qismi xalas. daésh we uning azghun idéologiyesini bitchit qilish üchün bashqa ünümlük tebirlernimu élish zörür. hemmidin muhimi, daéshning bash kötürüshige we küchiyishige seweb bolghan amillar uning qaytidin bash kötürüshige her waqit seweb bolup qélishi mumkin.

daésh 2003-yili iraqning qirghuchi qorallargha ige ikenlikige munasiwetlik yalghan qarash sewebidin amérikining iraqni ishghal qiliwélishidin kéyin otturigha chiqip,  maliki hakimiyitining mezhepchi siyasiti wejidin küchiyip ketti. xelqara jemiyetning süriye xelqini esed hakimiyitining wehshiylerche hujumliridin qoghdashta ajiz qélishimu daéshning téximu xeterlik térrorluq teshkilatigha aylinip kétishige purset yaritip berdi. ölüm we weyranchiliqni asas qilip azghun idéologiyeni destur qilghan bu teshkilat,insanlarning mehrumluq, zulum, adaletsizlik we bésim  héssiyatini süyistémal qildi. dunya küchliri we rayondiki küchler iraq we süriyede ehmiyetsiz we nahayiti éghir bedel ketken wakalet urushlirini qiliwatqan bir peyte, daésh xuddiy yéngilmes we qudretlik küchtek obrazgha ige boliwaldi. 

daéshqa oxshash térrorluq teshkilatlirini biz arzu qilghan teriqide  yoq qilghili  bolmaydu. buninggha oxshash guruhlarning wiruslirini passip halgha keltürüsh üchün zor küresh, öz-ara hemkarliq we qetiy irade shert.  yéqinqi mezgillerde jerablus, aziz, menjich we dabiq qatarliq rayonlarning qayturuwélinishi daéshning yenggili bolmaydighan küch emeslikining roshen ispatidur. iraq armiyesi bashlamchiliq qilghan, peshmerge küchliri we xelqara ittipaqdash qisimliri qatnashqan we türkiyemu qollap kéliwatqan musul herbiy herikitide daéshning éghir meghlubiyetke uchraydighanliqi perez qilinmaqta. biraq musulda birer xataliq yüz bérip qalsa daéshni ajizlashturush uyaqtu tursun téximu  küchlük halgha kélishi mumkin. buning sewebi daéshning deslep peyda bolushini keltürüp chiqarghan shert-sharaitlarning hélihem küchlük halda mewjut bolup turushidur. térrorizimgha qarshi küreshlerde hemkarliqning ajizliqi, esed hakimiyitining qetliam qilmishlirining dawamlishishi, mezhepchi siyasetler,gheyri dölet küchlirining jinayiy qilmishliri we bashqa nurghun sewebler daéshqa nsibeten tépilghusiz pursetler hésablinidu. shuni eskertip qoyush zörürki, daésh musulmanlargha qarshi irqchiliq qilidighan we islam endishesini pesh qilidighanlarning qolidiki ünümlük qoral bolup, ular daésh tehditini  kökke kötürüp daéshni yenggili bolmaydighan we her makan we her waqitta peyda bolidighan musbetke seweb  körsitish arqiliq gherb jemiyetlirining wehiymilirini süyistémal qilmaqta. 

zorawanliq asas qilinghan radikalliq hasisisi yer shari xaraktérlik bir mesile bolup, buning nurghun sewebliri bar. bu dini, layik (din-dölet munasiwiti ayriwétilgen) yaki milletchilik chüshenchiliri bilen ozuqlandurulidu. bu yene insanlar adaletsizlik we bésim süpitide chüshinidighan we buninggha inkas qayturidighan ijtimaiy we siyasiy sharaitlarghimu chétishliq. urushlar, siyasiy, iqtisadiy we ijtimaiy böhranlar, ichki toqunushlar, qebile düshmenliki, ajiz dölet we bashqa bir qatar amillar zorawanliqni qoral qilghan radikalliqlarning bash kötürüp omumlishishida muhim rol oynaydu. zorawanliqni asas qilghan radikalliqning peyda bolushida nurghun seweb bar bolup, biz bularning sewebini chüshinish we her jehettin tosalghu bolush üchün etrapliq hel qilish charisi tépish kérek.

chare tépish üchün aldi bilen ikki sewiyede heriket qilinishi lazim: chüshenche sewiyesi we  rial heqiqetler sewiyesi. idiye jehettin zorawanliq qoyuq bolghan ashunluq yaki radikalliq daésh, p k k, etagha oxshash térrorluq teshkilatliri we birmadiki musulmangha qarshi bolghan buddits milletchilerni qozghatquchi küchtur. shunga bu xildiki küchler bilen urush qilish üchün idiye jehettin küresh qilish tolimu zörür bolup, bu nuqtida térror métodlirini mudapie qilish urunushlirigha  özgiche we ishenchilik menbelerge tayinip turup reddiye qayturush kérek. daésh mesiliside musulman alimlar bilen nopuzluq dini rehberler daéshning ashqun (radikal) idéologiyesini tamamen chiritip tashlap, mentiq yeni logikilirining pütünley xata ikenlikini toluq yoritip berdi. bu tirishchanliqlarning eng tipik misali, nopuzluq musulman alim we akadémiklarning köp qismining 2014-yili ebu bekir el-baghdadigha yazghan xétidur. yene nurghun alim we ammiwi teshkilat rehberliri daéshning ashqun idéologiyesini yaqilap qoghdash üchün qilghan bihude urunushlirigha qattiq reddiye bérishti.

lékin daéshning métod jehettiki asasini ret qilish bilen ish tügimeydu, yeni buningliq bilen cheklinip qélishqa bolmaydu. ularning islamning asasliq idiyesini yaki nigizini qandaqlarche burmilighanliqliri we nezerdin saqit qilghanliqliri choqum  yoritip bérilishi kérek. eslide daéshning idéologiyesi we tedbiqatliri dunya miqyasidiki 1 milyard 700 milyon musulmanning étiqadi we turmush sheklige pütünley zittur. biraq bir qisim ashqunlar hélihem wehshiy qilmishlirini toghrigha chiqirish üchün dinni süyistémal qilmaqta, shunga bu hergizmu islamiy yaki islamning mesilisi emes. musewilik, xiristiyanliq, buddizim we bashqa étiqadlarmu buninggha oxshash  ashqun éqimlargha duchar bolghan. baruch goldistéyin andérs biréwikkiche nurghun adem din, dölet yaki idéologiyelirini yaqlash üchün térrorluq qilmishliri sadir qilishqan.

bu yerdiki asasliq mesile melun zalimlar bilen zalim bolmay turupmu urush qilishtur. yéqinqi yillardiki bir qatar xata siyasetlerning netijiside daéshning zalimlargha aylinip kétishige yol qoyuldi. melumki, 24-awghustta bashlighan türkiyening firat qalqini herbiy herikiti daéshqa qarshi yolluq urush qilishning qanunluq hésablinidighan öktichi küchler bilen ularni siyasiy, herbiy we idiye qatarliq jehetlerdin qollash bilen mumkin bolidighanliqini toluq namayen qilip berdi. etirapimizdiki rialliqlar daésh we buninggha oxshashlarni meghlup qilishning tamamen mumkin bolidighanliqini körsitip bermekte.


خەتكۈچ: #daésh , #milletchilik , #zulum

مۇناسىۋەتلىك خەۋەرلەر