مىللىي ئازادلىق كۈرىشىنىڭ كېلىپ چىقىشىدىكى سەۋەب-شارائىتلار(2)

تۈركىيە ئاۋازى رادىيوسى: 20-ئەسىر ئۇيغۇر تارىخى تەتقىقاتچىلىرىنىڭ ئەسەرلىرىدىكى ئۇچۇرلارغا ئاساسلانغاندا، 1944-يىلى 12-نويابىر كۈنى غۇلجىدا قۇرۇلغان ئىككىنچى قېتىملىق شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشى ۋە ئىنقىلابنىڭ پارتلىشىدا، بىر قاتار ئىچكى سەۋەب-ئامىللاردىن باشقا يەنە مۇئەييەن تاشقى سەۋەب ۋە خەلقئارالىق ۋەزىيەت ئالاھىدىلىكلىرى بار.
خەلقئارالىق ۋەزىيەت نۇقتىسىدىن ئالغاندا، 1941-يىلى 6-ئايدا سوۋېت-گېرمان ئۇرۇشى پارتلىدى، 1942-يىلىغا كەلگەندە گېتلىر گېرمانىيەسى قوشۇنلىرىنىڭ پۈتۈن سوۋېت ئىتتىپاقى قىزىل ئارمىيەسىنى ئاساسىي جەھەتتىن تارمار قىلىش ۋەزىيىتى شەكىللەنگەن بولسىمۇ، ئەمما موسكۋا ئۇرۇشىنىڭ غەلىبىسى بىلەن ئىككى تەرەپنىڭ تىركىشىش ۋەزىيىتى شەكىللەندى. غەرب تارىخچىلىرىدىن ئاندرېي فوربېس، لىندا بېسون، جېيمىس مىلىۋارد، خىتاي تارىخچىسى ليۇ زىشىياۋ، جاڭ داجۈن ۋە باشقىلارنىڭ ئەسەرلىرىدە، ئۇيغۇر تارىخىي شاھىدلىرىدىن سەيدۇللا سەيپۇللايوف، سەيپىدىن ئەزىزى ۋە باشقىلارنىڭ ئەسەرلىرىدە قەيت قىلىنىشىچە، سوۋېت ئىتتىپاقى گومىنداڭ ھۆكۈمىتىگە بېرىۋاتقان ياردەملىرىنى توختىتىشقا مەجبۇر بولدى، جياڭ جېيشى سوۋېتقا قارشى سىياسەت يۈرگۈزۈشكە باشلىدى. پۇرسەتتىن پايدىلانغان شېڭ شىسەي ستالىن كونتروللۇقىدىن قۇتۇلۇش پۇرسىتى كەلدى دەپ تونۇپ يېتىپ، جياڭ جېيشى ھۆكۈمىتى بىلەن ھەمكارلاشتى ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ قۇمۇلدىكى قوشۇنلىرىنى ئېلىپ چىقىپ كېتىشكە مەجبۇر قىلدى. ئۇ بۇنىڭ ئۈچۈن سوۋېت ئىتتىپاقىدىن يۈز ئۆرۈدى.
-1943يىلىنىڭ بېشىدا گومىنداڭ قوشۇنلىرى ئۇيغۇر دىيارىغا كىرىپ ئورۇنلاشتى. نەتىجىدە، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ 20 يىلغا يېقىن تەسىر دائىرىسى ئىچىدە بولغان ئۆلكە بىردىنلا سوۋېتقا قارشى بازىغا ئايلاندى. 1943-يىلى جياڭ جېيشى يەنە، ئامېرىكا ۋە ئەنگلىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئۈرۈمچىدە كونسۇلخانا ئېچىشىغا رۇخسەت قىلدى.
بۇ جياڭ جېيشىنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئارقا ھويلىسىنى كونترول قىلىپ، ئۇنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ئارقا سېپىگە تەھدىت پەيدا قىلىش تاكتىكىسىدىن ئىبارەت ئىدى. مانا بۇ بىر قاتار ۋەزىيەتلەر سوۋېت ئىتتىپاقى كومپارتىيەسى مەركىزىي كومىتېتىنى ئۇيغۇر، قازاق ۋە باشقا مىللەتلەرنىڭ مىللىي ئازادلىق ھەرىكىتىنى قوللاش ھەمدە ياردەم بېرىش، ئاخىرىدا شېڭ شىسەي ۋە گومىنداڭ ھۆكۈمرانلىقىدىكى سوۋېتقا قارشى ئۆلكە ھاكىمىيىتىنى يوقىتىپ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تەسىرى ئاستىدىكى ۋە سوۋېتقا دوست ھۆكۈمەت قۇرۇش ئىستراتېگىيەسىنى پىلانلاشقا تۈرتكە بولدى.
رۇسىيە تارىخچىلىرىدىن بارمىننىڭ سوۋېت ئارخىپلىرى ئاساسىدا ئاشكارىلىشىچە، 1943-يىلى سوۋېت قوشۇنلىرى ستالىنگراد ئۇرۇشىدا گېتلىر ئارمىيەسى ئۈستىدىن غەلىبە قازىنىش بىلەن ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدا يېڭى بۇرۇلۇش باشلاندى. سوۋېت ئارمىيەسى مۇداپىئەدىن ئاكتىپ ھۇجۇمغا ئۆتۈشكە باشلىدى. شۇنىڭ بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقى ھۆكۈمىتى يەنە، ئۆزىنىڭ ئارقا سېپى ۋە خام ئەشيا بازىسى بولغان ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىنىڭ بىخەتەرلىكىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىشى كېرەك بولۇپ، ئۆز ئارقا سېپى بولغان ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىغا قوشنا ئۇيغۇر دىيارىدا سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى ھاكىمىيەت ۋە ھەرىكەتلەرنىڭ بولۇشىنى خالىمايتتى. سوۋېت-گېرمان ئۇرۇشىنىڭ غەلىبىگە قاراپ يۈزلىنىش ۋەزىيىتىگە ئىگە بولغان ستالىن ھۆكۈمىتى دەرھال ئۆزى ئەينى ۋاقىتتا يۆلەپ تۇرغۇزغان، مانا ئەمدى ئۆزىدىن يۈز ئۆرۈگەن شېڭ شىسەي ۋە ئۇنىڭ كۈچلۈك سوۋېتقا قارشى ئىدىيەسىگە ئىگە گومىنداڭ ھۆكۈمرانلىقىغا زەربە بېرىشنى كۈنتەرتىپكە قويدى. مانا مۇشۇنداق تەقەززا بىلەن، 1943-يىلىنىڭ ماي ئېيىدا سوۋېت ئىتتىپاقى كومپارتيەسى مەركىزىي كومىتېتى سىياسىي بىيۇروسىنىڭ مەخسۇس يىغىنىدا مۇنداق قارار قوبۇل قىلىندى. رۇسىيە تارىخچىسى بارمىننىڭ سوۋېت ئارخىپلىرىدىن تاپقان بۇ ھەقتىكى ھۆججەتلىرى كېيىنكى ۋاقىتلاردا جۇڭگو تارىخچىلىرىنىڭ بۇ دەۋرگە ئائىت ئەسەرلىرىدىمۇ كۆپلەپ كۆچۈرۈپ تەكرارلاندى. ئومۇمەن، 1944-يىلىدىكى كەڭ كۆلەملىك مىللىي ئازادلىق قوزغىلىڭى ئىككى خىل شارائىتتا مەيدانغا كەلدى. بىرى ئىچكى ۋەزىيەت؛ يەنى شېڭ شىسەينىڭ 1934-يىلى ئۇيغۇر قاتارلىق ھەر مىللەت خەلقىگە بەرگەن باراۋەرلىك، ئورتاق گۈللىنىش ۋەدىلىرىنى بىكار قىلىپ، ئۇيغۇر، قازاق ۋە باشقا مىللەتلەر ئۈستىدىن تۇتقۇن قىلىش، جازالاش، مىللىي كەمسىتىش ۋە باشقا قاتتىق قول سىياسىتى بولسا؛ يەنە بىرى تاشقى سەۋەب بولۇپ، يەنى خەلقئارا مۇناسىۋەتلەرنىڭ ئۆزگىرىشى، سوۋېت-شېڭ شىسەي، سوۋېت-جۇڭگو مۇناسىۋەتلىرىنىڭ ئۆزگىرىشىدىن ئىبارەتتۇر. 1944-يىلىدىكى مىللىي ئىنقىلابنىڭ كېلىپ چىقىشىدىكى تۈپ سەۋەب–ئامىل يەنىلا ئىچكى ۋەزىيەتتىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇيغۇر قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ ئازادلىق غايىسى، ئۇيغۇر، قازاق ۋە باشقا ھەر مىللەت خەلقىنىڭ شېڭ شىسەي-گومىنداڭ ھۆكۈمرانلىرىنىڭ مىللىي كەمسىتىش، باستۇرۇش ۋە باشقا تەڭسىز سىياسەتلىرىدۇر. سەيدۇللا سەيپۇللايوف، سەيپىدىن ئەزىزى، ماھىنۇر قاسىمى، زىيا سەمەدى ۋە باشقا ئىنقىلابقا قاتناشقان ئەربابلارنىڭ ئەسلىمىلىرىگە ئاساسلانغاندا، 1944-يىلىدىكى ئىنقىلاب ۋە شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنى قۇرۇش ھەم بۇ جۇمھۇرىيەتنى مۇستەھكەملەشكە، ئۇيغۇر، قازاق ،ئۆزبېك، تاتار، تۇڭگان، قىرغىزلاردىن ئىبارەت مۇسۇلمانلاردىن باشقا يەنە، ئىلگىرى جىن شۇرېن ۋە شېڭ شىسەي ئۈچۈن ھەربىي خىزمەت ئۆتىگەن رۇس كۆچمەنلىرى ھەمدە شىۋە، داغۇر ۋە موڭغۇللارمۇ ئاكتىپ قاتناشتى.
شۇ سەۋەبتىن شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر، قازاق، ئۆزبېك، قىرغىز، تاتار، تۇڭگان، رۇس، موڭغۇل ۋە شىۋەدىن ئىبارەت كۆپ مىللەتتىن بولغان 16 ئەزادىن تەركىپ تاپقان بولۇپ، مەزكۇر ھۆكۈمەتنىڭ كۆپ مىللەتلىك ۋە مىللەتلەر تەڭ باراۋەرلىك خاراكتېرىنى ئىپادە قىلدى. ئۇنىڭ 9 ماددىلىق خىتابنامىسىدىمۇ مىللەتلەرنىڭ باراۋەرلىكى ۋە ھەممە دىنىي ئېتىقادقا ھۆرمەت قىلىنىدىغانلىقى جاكارلانغان ئىدى. مانا بۇ نۇقتا ئىنقىلابنىڭ غەلىبە قىلىشى ۋە ئۆزىنى قۇدرەتلىك ھېسابلىغان گومىنداڭ ئارمىيەسىنىڭ ھەر مىللەتتىن تەشكىللەنگەن مىللىي ئارمىيە تەرىپىدىن مەغلۇپ قىلىنىشىدىكى ئاساسلىق سەۋەب ئىدى. يۇقىرىدا قەيت قىلىنغىنىدەك، مەزكۇر مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابى موسكۋانىڭ سىياسىي مەنپەئەتلىرىگە ۋە ئىستراتېگىيەلىك پىلانلىرىغا ئۇيغۇن كەلگەنلىكى ئۈچۈن غەيرى رەسمىي يوسۇندا بۇ ئىنقىلابنى ۋە جۇمھۇرىيەت ھۆكۈمىتىنى ھەربىي مەسلىھەتچىلەر، قورال-ياراغ ۋە باشقا جەھەتلەردىن قوللىدى. باشتىن-ئاخىرى ئىنقىلابقا مەنىۋى ياردەم كۆرسىتىش ۋە تەسىر كۆرسىتىش كۈچىگە ئىگە بولدى. ئەلۋەتتە، تارىخىي شاھىدلارنىڭ ئەسەرلىرىدە ۋە بەزى ئىلمىي ئەسەرلەرگە ئاساسلانغاندا، سوۋېت ئىتتىپاقى ئىلى ھۆكۈمىتىگە بەرگەن قورال-ياراغلىرى ۋە باشقىلار ئۈچۈن زور مىقداردا يەرلىك مەھسۇلاتلار ۋە خام ئەشيالارغا ئىگە بولۇپ، ئۇنى ئۆز دۆلەت ئېھتىياجى ئۈچۈن ئىشلەتكەن ئىدى.
ئىنقىلابچىلار ئۆزلىرىنىڭ ئالدىدىكى چىش-تىرنىقىغىچە قوراللانغان كۆپ ساندىكى ھەربىي قوشۇنغا ئىگە گومىنداڭ ھۆكۈمىتىنى يوقىتىپ، ئۆز ھاكىمىيىتىنى قۇرۇش ۋە مۇستەھكەملەشتە دۇنياۋى قۇدرەتلىك مەملىكەت سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ياردىمىگە ۋە قوللىشىغا ئېرىشىشنى مۇھىم، دەپ بىلگەن ئىدى. چۈنكى، ئۇلار مۇنداق بىر قۇدرەتلىك دۆلەتنىڭ قوللىشىنى قولغا كەلتۈرمەي غەلىبە قىلىش مۇمكىن ئەمەس، دەپ قارىغان ئىدى.ئەلۋەتتە، سوۋېت ئىتتىپاقىمۇ بۇ ئىنقىلابىي ھەرىكەت مەسلىسىدە باشتىن-ئاخىرى ئېنىق سىياسىي مەقسەتكە ئىگە بولۇپ، ئۇنىڭ تەقدىرىنى ئۆزىنىڭ جۇڭگو سىياسىتى ۋە غەرب دۆلەتلىرى بىلەن بولغان سىياسىي كۈرەشلىرىنىڭ ئۆزگىرىش جەريانىغا باغلىغان ئىدى.