türk örp - adetliri - 29

ramizan éyidiki örp - adetler
ramizan intayin özgiche bir ay bolup, buningdin ilgiriki pirogrammimizda éytqinimizgha oxshash roza tutush, iptar qilish, zoluq yéyish, chish uprash heqqi, zakat we sediqe bérishke oxshash nurghunlighan güzel paaliyetler tengla ötküzlidighan bir ay bolup hésaplinidu. u yene insanlarning birlik éngi ösidighan, ijtimaiy hemkarliq we yardemlishish yuqiri pellige chiqidighan bir mezgil bolup, ramizan éyidiki örp - adetler öz nuwitide yene, türk millining hayatqa bolghan tunushini, pelsepisini we omumiy qimmet qarashlirini bir gewdileshtürüp namayan qilip béridighan ay bolupmu hésablinidu.
** *** ***** ** ** *** ** **** *
bu ayda ramizanghila xas meshghulatlar bar bolup, mesilen, sediqe, yardemge éhtiyajliq kishilerge bedelsiz bérilidighan yardemdur. peyghember eleyhissalamning "mexpiy sadiqe allahning ghezipini yandüridu" dégen sözi, insanlarni yardemni mexpiy qilishqa terghip qilghan. shunga osmanli xelipiliki dewride bay kiishler ramizan éyi bashlinish bilen tengla özini tonimaydighan mehellilerge bérip, dokkandarlar we baqqallarning qerz hésap depterlirini körsitishni telep qilatti. bu depterlerge puli bolmighanliqi üchün qerzge yazdurup bir nerse alidighan we kéyin pul tapqanda qayturidighan kishilerning hésawatliri yézilatti. baylar ularning qerzlirini toliwétip, hésaplirini öchürgüziwétetti. depterni aldin tereptin yaki otturidin we yaki arqa tereptin achquzup aldigha kimning qerz hisawi chiqsa shuni töleytti. bezide birla bay kishi bir pütün depterdiki qerzlerning hemmini töliwétip kembighellerni qerzliridin qutqurup qoyatti. qerzi tölengen kishi qerzning kim teripidin tölengenlikini, qerzni töligüchimu kimning qerzini tölep qoyiwatqanliqni bilmey qalatti.
bundaq mexpiy yardemning eng körünerlik jayliridin birsi "sediqe tashliri" bolup, bu "sediqe tashliri" ijtimaiy yardemlishishning eng güzel ülgiliridin birisi shundaqla ésillikning we köyümchanliqning sémwoli bolupmu hésablinatti. sadiqe tashliri asasen dégüdek jami, meqbire we kütüpxane aldigha, yaki chong meydan we sheher merkezlirige orunlashturulidighan, otturisi örek égizliki bir yérim yaki ikki métir kélidighan tashlar bolup, tashning otturisidiki örekning ichige pul tashlash üchün ikki paye bilen yuqirigha chiqishqa toghra kéletti. shunga tashning aldigha mexsus paye orunlashturulatti. sediqe bérishni xalaydighan yaki kembighelerge yardem beremekchi bolghan kishiler tash bar jaygha kéchisi qarangghuda kélip, atighan pullirini tashning atturisidiki örekke tashlaytti. andin éhtiyajliq kishilermu sadiqe tishining otturisidiki örektin éhtiyajigha layiq pulni alatti. qalghan qismini özige oxshash bashqa éhtiyajliq kishilerge qaldurup qoyatti. bu tashlar osmanli xelipliki dewridiki ijtimaiy yardemlishishning ayrilmas bir qismi we kembighellerning ümit ishiki idi. bu tashlarning sayisida kembigheller tilemchilik qilmaytti. baylarmu yardem qilghan kishini körmeytti. yaxshiliq qilghan chaghda qarshi tereptiki kishini renjitip salmasliqqa qattiq ehmiyet bérilidighan bu enene, medeniyetning namayendisi hésaplinatti. bu xil qaidilerning hemmisining bir ortaq nuqtisi bolup, u bolsimu, bay bilen kembeghel otturisidiki hemkarliqni ishqa ashurüshtin ibaret idi.
peyghember eleyhissalamning "eng peziletlik sadiqe bir achni toyghuzushtur" dégen hedisimu kishilerni kembghellerning qorsiqini toyghuzup qoyushqa righbetlendürgen idi. shunga bu bir ay ichide kembighel kishiler baylarning katta saray, dasqanlirida tamaq yéyish pursitige ige bolatti. xalighan kishi xalighan waqitta baghaq kélishigimu qarap olturmastin qaysi sarayni xalisa, shu sarayning ishikini qéqip, «iptar üchün allahning méhmini bolup keldim» déyeleytti hem bu ish hergizmu ghelite tuyulmaytti. oyning xojayini kelgen méhmanni intayin semimilik bilen iptar dasqinigha dewet qilatti. saraylarda bu xil chaqirilmighan méhmanlar üchün mexsus dasqanlar sélinip teyyar turatti. sélinghan dasqanlarning hemmisi oxshash yémek – ichmek bilen liq tolghan bolatti.
ramizandiki yene bir adet, az tamaq yéyishning salametlikke paydiliq ikenlikini tekitlesh xaraktirige ige. insanlar «az yégen melek (perishte) bolidu, köp yigen halak bolidu», «az yégen her küni yeydu» dégenge oxshash eqil ünchilirini xushxet ustilirigha alahide yazghuzup öylirige asatti. bu xetni körgen kishiler iptar dasqanlirida tamaqni az yeytti. shundaq qilip tamaqni az yéyish heqqide peyghember elyhissalamning qilghan tewsiyelirini orundighan bolatti. pütün kün ach yürgen bir insanning yaghliq, tüzlüq, shikerlik we un tamaqilirini yéyiishning keltürüp chiqiridighan mesililiri we ziyanlirini oylaydighan bolsaq, bu nesihetning neqeder muhim ehmiyetke ige ikenlikini yaxshi chüshünüp yételeymiz.
saray qaidilirning yene birsi saray ashpizining tallinishi idi. saraydiki xanishlargha ashpezler teyyarlighan piyazliq tuxum sunulatti, her bir piyazliq tuxumning temini bir birlep tétip chiqqan xanishlar eng yaxshi pushurulghan piyazliq tuxumni tallaytti. eng yaxshi körülgen piyazliq tuxomni pishurghuchi usta ramizan éyi boyiche xanishlargha tamaq étish hequqigha ériship mukapatlinatti.
ramizandiki adetlerdin yene biri, her bir mehellige teyinlengen xadimlarning muzdek miwe suyi, limun sherbiti, dogh we hindi xormisi sherbiti tarqitishi idi. osmanli xelipiki dewride pütün ramizan éyi boyiche sultan ehmet meydanidiki gérman cheshmisining turubbiliridin sherbet aqatti. hetta ramizan éyi boyiche sham namizini oqush üchün jamige kelgen jamtaetke sherbet tarqitish üchün mexsus fondi jemiyetler qurulghan idi. mana bügünki kündimu sheherlik hökümet diniy künlerde gérman cheshmisining turubbisidin sherbet aqidighan enini öz piti dawmlashturup kelmekte.
bulardin bashqa yene aldinqi pirogrammimizda chüshendürüp ötken «chish uprash heqqi»mu osmanli xelipilikidin qalghan intayin güzel adet bolup, bu adetke binaen öyge kelgen méhmanlargha öy igisi teripidin pul yaki bashqa kéchik hediyeler bérilidin boldi. bu adet baylarning sarayliridin xelqning nurghunlighan tebiqilirigiche kéngeygen idi. hemmeylen küchining yétishiche méhmanlirigha kéchik bir teshekkür hediiyesi béridighan boldi. eng deslepki «chish uprash heqqi» fatih sultan mehmet xanning bash weziri mehmut pasha teripidin bérilgen bolup, tarixiy menbelerde bash wezir mehmut pashaning dasqangha qoyulghan pologha nuqut qoyush bilen birilkte nuqut chongluqidiki altun kumilachlarnimu qoyghanliqi xatirlengen.
derweqe ramizan éyi rastinla özara köyünüsh, söygü we exlaq – pezilet éyidur. bügün enqere we istanbulgha oxshash chong sheherlerdin tartip anadoluning nurghun sheherliride sheherlik hökümetler we qol ilkide bar bay kishiler sheher meydanlirida yaki iptar chédirlirida xelqqe iptar béridu. chet ellerde turushluq türklermu bir yerge jem bolush we birlikte iptar qilish üchün iptar chédiri enenisini dawalashturushqa tirishchanliq körsetmekte. bügünki künde türkler teripidin chet ellerde qurulidighan iptar chédirlirida her qaysi din, her qaysi kültür we oxshash rolmiighan milletlerge mensup insanlarni uchratqili bolidu. shunga ramizan özara ortaqlishishtin bashqa yene özara dostluqningmu yangraq sadisi bolmaqta.
yuqirida ghazi uniwérsitéti edebiyat fakultéti türk tili we edebiyati bölimi oqutquchisi dotsént doktor fatime ehsen turan teripdin teyyarlanghan pirogrammimizni diqqtinglargha sunduq.!