tarixtiki tunji pelsepe mektipi — milétus

türkiye awazi radiyosi: bir zamanlarda atomgha «melum nersining eng kichik parchilanmas qismi» dep éniqlima bérildi. sizning qarishingizche, u éniqlima qachan bérilgendu? tesewwur qilinghinining eksiche, atom biz yashawatqan zamaniwi dewrning bayqashlirining biri emes, shundaqla bu éniqlimimu zamaniwi dewrge mensup emes. dewrimizde atomgha bu shekilde éniqlima bérilmeydu. uninggha parchilanmas eng kiichk birlik dep éniqlima bergenler qedimki dewrning peylasopliri idi. hemme nersining mahiyitini izdesh idiyesi qedimki dewrning we pelsepening yette danishminining biri süpitide tarix sehipiliridin orun alghan taléstin bashlinidu. talés milétusluq bolup, bügünki aydin wilayitining eyni chaghdiki ismi milétus idi. taléstin ilgiri, ioniyelikler hemme nersining ilahlar teripidin pilanlanghanliqi we bashqurulidighanliqigha ishinetti. talés tebiiy hadisilerni insan sheklidiki tengriler arqiliq chüshendürüshning ornigha, közitish arqiliq pakitqa érishishke urundi. belkim u ilmiy tepekkurning shekillinishidiki deslepki qedemni basqan bolushi mumkin... u hemme nersining asasliq maddisi we asasining néme ikenlikini bilishke qiziqti؛ epsaniwi chüshendürüshlerge qanaet qilip kupayilenmidi. u suning tebietke körsitidighan tesirini tetqiq qildi. közitish we eqiliy chüshendürüshler netijiside tebiettiki hemme nersining asasiy idiyesi toghrisida bir pikir otturigha qoydi. talés özining oy - pikirlirini yézip qaldurmighachqa, uninggha dair uchurlargha qedimki pelsepening eng ishenchlik menbelirining biri dep qaralghan aristotil arqiliq érishimiz. aristotil, talés mezkur izdinishliri netijiside «su hemme nersining jewhiri, hemme nerse sudin bashlinidu» dégen teshebbusni otturigha qoydi, dégenlerni qeyt qilidu. bügün biz bu pikirning toghra emeslikini bilimiz. emma talésning u «tunji qedimi», u «mahiyet»ni izdishi uni hem pelsepening atisi süpitide tilgha élinishini kapaletke ige qildi, hemde uningdin kéyinkiler mesilini yenimu chongqurlap tekshürüp, ishni atomghiche élip bardi.

* * * * *

taléstin kéyin ötken anaksimandros we anaksiménés qatarliq peylasoplarmu yene milétusluq idi. emeliyette, bu mutepekkurlar tarixtiki hazirghiche melum bolghan tunji pelsepe mektipining tunji wekilliri hésablinidu... sizningmu tesewwur qilghiningizdek, tarixtiki bu tunji pelsepe mektipi anadoluning gherbidiki milétusta quruldi. bu mektep qedimki yunan pelsepisining tunji merkizi dep qarilidu. talés, anakismandros we anaksiménés «ioniye mektipi» depmu atilidighan «milétus mektipi» ning tepekkur enenisini shekillendürgen peylasoplardur.

siz pelsepege qiziqmisingizmu, uning ismi bilen atiliwatqan matématikiliq nezeriyeler arqiliq talésni bilishingiz mumkin. talés suni tekshürgendin kéyin, uning ölük emeslikini, eksiche hayatliq béghishlighuchi, her qandaq shekilge kirish arqiliq hemme yerge yétip baralaydighan bir madda ikenlikini otturigha qoydi. u suni közitish bilen bille, kélimat we asmannimu tetqiq qildi. yultuzlargha qarap yönilishni tépish, magnitning tartish küchi qatarliqlar üstide tetqiqat élip bardi, chember we bulung nezeriyesini tereqqiy qildurdi. milétusluq talés peylasop bolush bilen birge, matématik, astronom we «tunji su inzhénéri» idi.

milétus mektipining taléstin kéyinki ikkinchi peylasopi anakisandros bolup, umu milétusluq idi. gerche biz uning hayati heqqide köp uchurgha ige bolmisaqmu, eserlirini bilimiz. chünki, anaksimandrosning talésqa oxshimaydighan teripi, u pikirlirini yézip qaldurush enenisige bashlamchiliq qilghan bir peylasop idi. tebiet pelsepichisi we tebiet tetqiqatchisi bolghan anaksimandros, közitishlirige asaslinip qarashlirini otturigha qoydi. bashqiche éytqanda, körünmes, tesewwurdiki éléméntlarning ornigha, tebietning körünidighan teripini yaqlidi. umu hayatliqning suda bashlanghanliqi toghrisidiki qarashni qobul qilip, bir chaghlarda pütkül jaylarning su astida ikenlikini, waqitning ötüshi bilen suning töwenlishige egiship quruqluqlarning otturigha chiqqanliqini؛ suda bashlanghan hayatning quruqluqta dawamlashqanliqini otturigha qoydi. u quyash saetini keshp qildi, ay we quyashning tutulushi, yer tewreshning sewebi qatarliqlarni tekshürdi. anaksimandrosning yene bir alahidiliki bar bolup, u dunya xeritisi bilen kainatning modélini yasap chiqishqa urunghan tunji kishi hésablinidu. uning qarishiche, dunya éni kenglikidin chong silindir sheklide bolup, u kainatning merkizidur.

milétus mektipining eng axirqi peylasopi anaksiménésmu milétusluq idi. u kainatning oxshimighan shekillerge kirishi bilen hasil bolghanliqini otturigha qoydi. u yene tunji bolup madda uqumi heqqide pikir bayan qilghan peylasoptur. anaksiménés yene, kéyinche töt asasiy élémént dep qobul qilinghan hawa, su, yer we otni tunji bolup tetqiq qilghan kishidur.

* * * * *

milétusqa anche yiraq bolmighan bir sheherde tughulup chong bolghan efeslik / ioniyelik peylasop héraklit bolup, u gungga we tenqidiy uslubta yazidighan bolghachqa, qedimki dewrde «qarangghu héraklit» dep atalghanidi. u bu alemning toxtimay özgirish halitide ikenlikini ilgiri sürdi. bu pikirni biz bügünmu istémal qiliwatqan «bir ériqta ikki qétim yuyunghili bolmaydu» dégen dégen jümlini ishlitip otturigha qoyghan kishi héraklit idi.

elwette, milétusning peylasopliri bular bilenla cheklinip qalmaydu. ioniye mektipidin kéyin, milétusluq léukippos we dimokritosmu hemme nersining jewhirini teshkil qilidighan birinchi asasliq madda toghrisida tetqiqat élip bardi we  négizlik dep qaralghan töt amilni yeni hawa, su, yer we otni kichik birlikke ayrighili bolidighanliqini ilgiri sürdi. ular maddining bek kichik we ayrilalmaydighan zerrichilerdin terkib tapqanliqi toghrisidiki köz qarashni otturigha qoydi we bu zerrichilerge «parchilanmas» dégen menidiki «atom» dégen namni berdi. shuning bilen, léykippos bilen dimokritos nöwette «atomshunaslar» dep atiliwatqan éqimni peyda qildi. atomshunaslarning sözige qarighanda, kainattiki hemme nerse sezgüler hés qilalmaydighan we téximu köp parchilanmaydighan kichik atomlardin terkib tapatti. atom san - sanaqsiz bolup, alem boshluqida heriket qilatti. atomshunaslar texminen 2500 yil ilgiri ilim - penge yéngi pirinsip qoshulushini, yeni bügünki fizikining asasining qoyulushini kapaletke ige qildi.

 1800 - yillarning axiri we 1900 - yillarning otturilirigha kelgende, atomning eng kichik zerriche emesliki, belki atomning éléktron, proton we subatom zerrichisi dep atilidighan néytronlardin terkib tapqanliqi ispatlandi. fizika dunyasidiki kishilerning kallisida «ejiba bu subatomiyelik zerrichilernimu bölüshke bolamdu?» dégendin ibaret yéngi bir soal peyda boldi. fizika alimliri nahayiti qiziqish we hayajan ichide tetqiqat bilen shughullinishqa bashlidi. bir mezgil ötkendin kéyin tekshürüshler ünüm berdi we atomning qurulmisidiki nahayiti kichik proton we nétronlarningmu parchilanmas ikenliki otturigha chiqti. bügünki künde atom déyilgende, «kuark we lépton» tilgha élinidu we hazir «ejiba, kuark we léptonlar parchilinamdu yaki ulardinmu kichik zerrichilermu barmu?» din ibaret fizika alimlirini hayajanlanduridighan yéngi bir soal peyda boldi.

* * * * *

insanlarning ilmiy sergüzeshtiliri miladidin 600 yil ilgiri bu tupraqlarda maddining mahiyitini tépip izahlash istiki sayisida bashlandi. yene bu zéminlarda yétishken qedimki dewrning tunji peylasopi talés, epsanilerge qarshi meydanda turup, tebiiy hadisilerni közitish bilimliri bilen chüshendürüshke urundi. bu xil usul bilen tepekkur eqliy we ilmiy xususiyetke érishti؛ epsaniwi qarashlardin waz kéchildi. bir – birige pütünley zit bolghan bu yéngi köz qarash, insanlarning kainatni chüshinishi üchün yéngi nezeriyelerning otturigha qoyulushining yolini achti.

anadolu peylasopliri gherbiy anadoludiki milétus mektipide tebietni közitip kainatni chüshendürüshke urundi. shunglashqa miltus, hazirqi ismi boyiche éytqanda aydin ilim - penning merkizi dégen namni aldi. «maddini teshkil qilghan nerse néme we maddini eng kichik bölekke parchilash mumkinmu?» dégen soal bir sergüzeshtige aylinip, aktip ilim - penge yol achti. talés bilen bashlinip léukippos arqiliq dawamlashqan bu jeryandiki peylasoplar, pakitni asas qilidighan ilimning bashlamchiliri dep qobul qilindi. galiléy, nyuton, éynishtiyin we bashqa alimlarning tetqiqatlirining, nezeriyelirining ilham menbesi boldi, yéteklidi, anadolu peylasopliri pütkül insaniyetning teqdirining özgirishide muhim rol oynidi.