irangha qaritilghan émbargolar

türkiye awazi radiyosi:  amérika qoshma ishtatliri pirézidénti donald tramp, obamd hakimiyiti dewride b d t xewpsizlik kéngishi besh daimiy ezasi we gérmaniye bilen iran otturisida hasil qilinghan yadro kélishimidin, amérikani chékindürüp chiqishni qarar qildi. shuning bilen  amérika xezine ministirliqi irangha bu yil 7-awghustta birinchi qétimliq émbargoni bashliwetti, ikkinchi qétimliq émbargo bolsa bu yil 5-noyabirda bashlidi. irangha qaritilghan émbargolar asasliqi énérgiye, bankichiliq, transport we sughuta qatarliq sahelerni öz ichige alidu.

amérikaning irangha qaratqan tunji qétimliq émbargosida iranning amérika dollargha érishishi, dölet zayomini sétishi, altun we qimmetlik tebiiy bayliqlar arqiliq polat-tömür, aliyumin, kömürge oxshash métallarning sodisini qilishi, yoluchilar ayropilani yaki zapchaslirini import qilishi cheklendi. ikkinchi qétimliq émbargoda bolsa iran néfit shirkiti, iran néfit soda shirkiti we döletlik néfit transport shirkiti qatarliq orunlarning xelqarada soda qilishi cheklengendin sirt, iqtisadi kirimining asasliqi néfit éksportigha tayinidighan irandin özge döletlerningmu néfit import qilishigha cheklime qoyuldi.  

irangha bankichiliq saheside yolgha qoyulghan émbargolar qatarida dunya miqiyasidiki bankilar otturisida éléktronluq fon transporti élip bérishta ishqa yaraydighan «swift» (SWİFT) sistémisimu bar. «swift»shirkiti teripidin bu heqte élan qilinghan bayanatta mundaq déyildi: «bezi iran bankiliri sistémimizni buningdin kéyin ishlitelmeydu.» amérika yene iranning pul-muamile sahesinimu émbargo nishani qildi. buningdin kéyin chet el pul-muamile organliri iran merkizi bankisi we bezi iran bankiliri bilen pul-muamile sodisi qilalmaydu. buningdin sirt yene, 799din artuq shexs we shirketmu émbargo tizimlikige kirgüzüldi.

irangha bunchilik éghir émbargolar qoyulushning eksiche, aqsaray dölet xewpsizlik meslihetchisi jon bolton mundaq dédi: «irangha qaritiwatqan émbargolirimiz buningliq bilenla cheklinip qalmaydu, sabiq pirézidént barak obama dewride  yolgha qoyulghan émbargolardinmu éghir émbargolar qoyulidu.» meslihetchining bu sözi weziyetning murekkeplikini körsitip béridu.

amérikaning irangha qaratqan émbargolirining tesirlirige waqtinche 8 döletning uchrimaydighanliqi bildürüldi. hindistan, italiye, türkiye, yaponiye, xitay, girétsiye, jeubiy koréye we teywen qatarliq döletler émbargolarning dairisige kirgüzülmidi. jumhur reis rejep tayyip erdoghan muxbirlarning bu heqte sorighan soallirigha mundaq jawab berdi: amérikaning irangha qaratqan émbargolirining mezmuni we dairisi éniq emes, biz irangha émbargo qoyulushini toghra dep qarimaymiz, chünki her qandaq émbargo dunyaning tengpungluqigha ziyan élip kélidu, amérikaning émbargoliri xelqara qanun we diplomatiyege zit qilmishtur, biz jahangirliq hökümran orungha ötüwalidighan bir dunyada yashashni xalimaymiz,  jahangirlikning bésimida yashashni qobul qilalmaymiz, insanlar amanliq, tinchliq we huzur-halawetke tolghan bir dunyada xatirjem yashashni arzu qilidu. <men küchlükmen, qolum hemmige yétidu, sharaitim yaxshi, shunga xalighinimni qilimen>dégen chüshenchide heriket qilish toghra emes. irangha émbargo yürgüzülüshige yawropa ittipaqi döletlirimu naraziliq bildürüwatidu.»

türkiyening irandin énérgiye import qiliwatqanliqini alahide eskertip ötken jumhur reis rejep tayyip erdoghan yene munularni dédi: «irangha émbargo yürgüzüsh mesilisige biz bashtin-axiri éniq pozitsiye bildürüp kelduq, biz irangha émbargo qoyulushigha qarshimiz, bolupmu néfitke oxshash zörür éhtiyajliq énérgiye mehsulatlirigha émbargo qoyulushigha téximu qarshimiz. shunga amérikaning irangha qaratqan émbargoliri boyiche ish qilmaymiz. biz nöwette irandin her yili 10 milyard kup métir tebiiy gaz import qiliwatimiz, nawada irandin tebii gaz almisaq puqralirimiz qishta soghuqtin tongup qalmamdu? men némishqa puqralirimni soghuqta tongdurup qoyghudekmen. shunga biz émbargolargha riaye qilalmaymiz.»

oxshashla rusiye tashqi ishlar ministiri sérgéy lawrowmu, amérikaning irangha qaratqan émbargolirining qanunsiz ikenlikini bildürüp, amérikaning bu qilmishining b d t ning munasiwetlik qanunlirigha xilap ikenlikini eskertti. firansiye, xitay we gérmaniye qatarliq döletlermu amérikaning émbargo qararlirigha naraziliq bidürüshti. epsus amérikaning dunyadiki tesir dairisi, nopuzi we küchi seweblik bezi xelqaraliq chong shirketler amérikaning émbargoliri boyiche ish tutidighanliqlirini jakarlashti.