اؤزبگیستان دا بِللیکلِر ۲

۱۵ و ۱۶-نجی عاصیرلاردا عیلیمدا، بیلیمده و مدنیتده أگیرت اولی اؤسۆشلر ادندیگینه قارامازدان اؤزبگیستان داقی شۇل اؤسۆش نأمه اۆچین دۇوام اتمأندیر؟ نأمه اۆچین تۆرک و مسلمان دۆنیأسی سۇنگقی عاصیرلاردا شۇل پارلاق ذهندن آلیسا دۆشیأر؟

آنکارا ییلدیریم بیازیت بیلیم یوردونینگ سیاسی عیلیملار فاکولته‌تی نینگ باشلیغی پروفسور قدرت بلبل ینگ یازغیسینی اۇقایارسینگیز

عیلیم، تاریح، سیاسات یا دا سیاسی دورنوقلیلیغینگ أهمیتی

امیر تیمور اؤزبکلر اۆچین اولی ماغنا آنگلادیار. اؤزبگیستانا تیمور اۆلکه سی دیمه ک بۇلار. حؤکۆمدارلیق ادن دؤورۆنده کؤپ سانلی عالیمی، عیلمی بارلاغچیلاری یوردونا چاغیریپدیر. حأضیرکی واغتدا بخاراداقی، سمرقنددأکی کؤپ سانلی تاریحی اثر تیمور دؤورۆنده قورلوپدیر. اؤزبگیستان ینگ ایلکینجی جمهورباشلیغی اسلام کریموف اؤزۆنی دأل، ایسه م تیموری و اۇنونگ دؤورۆنده قورلان اثرلری ایلری توتماغی سایلاپ آلیپدیر. تیمور دؤورۆنده دؤولتینگ سرحتلری ایزمیردن هیندیستانا چنلی اوزاپ گیدیأر. تیمور عثمانلی دؤولتینی باش- باشداقلیق دؤورۆنه سزه ور ادن بۇلسا، آلتین اوردو دؤولتینی سئندریار. اِمما شیله گینگ بؤلگأنی دۇلاندیرماق اۆچین دؤولت مکانیزمی بۇلماندیغی اۆچین ۱۴۰۵-نجی ییلدا دۆنیه‌دن اؤتمه‌گیندن سۇنگ دؤولتی دارغاماغا باشلایار. عثمانلی دؤولتی قیسغا مؤهلِتده بؤکدِنچلیکلری اۇرتادان آییریپ، یۇلونی دۇوام اتدیریأر. اِمما آلتین اۇردا دؤولتی نینگ تۇپراغیندا عمله گلن بۇشلوغی روسلار دۇلدوریار. تیمور عمله گتیرن بۇشلوق سبأپلی روس امپراتوریسی دؤره مه گینه سبأپ بۇلماقدا گۆنأکأرله‌نیأر.

تیمورینگ دؤورۆنده و اۇندان سۇنگ اولی عیلمی بارلاغ گچیریلن هم بۇلسا، سۇنگقی ییلاردا اۇنونگ دۇوام اتمأندیگینی گؤریأریس. اۇنونگ اساسی سبأپلریندن بیری سیاسی دورنوقلیلیق، سیاسی دورنوقلیلیق بۇلماسا عیلیم، بیلیم، صونغات و مدنیت هیچ زات دورنوقلی بۇلمایار. اۇنونگ اینگ غوصصالی و قیناندیریجی میثالینی تیمورینگ آغتیغی اولوغ بگ ینگ دورموشیندا گؤرمه ک مۆمکین. دؤولت یۇلباشچیسی، دؤورۆنینگ بِللی عالیمی بۇلماغینا قارامازدان اۇغلی اؤزۆنه باش قالدیریار. اۇغلوندان ینگیلیپ بۇیون اِگیأر. تاغت ایشلریندن ال چکیأندیگینی، حج عیباداتینا گیتمه ک ایسله یأندیگینی بیان ادیأر. اِمما سمرقنددن چیقان بادینا اۇغلونینگ بویروغی بۇیونچا اؤلدۆریلیأر. بیرنأچه آی سۇنگ هم اۇغلی عسگرلر تاراپیندان اؤلدۆریلیأر.

شیله اینامسیزلیق و بِللیسیزلیک شرطلرینده هیچ زات دورنوقلی بۇلماز. باشداقی سۇراغینگ اساسی سبأبی سیاسی دورنوقلیلیقدیر. اهل سنت علماسی نینگ سیاسی دورنوقلیلیغا قۇییان صارپا حۇرماتینا اؤزبگیستان دا قۇوی دۆشۆنیلیأر.

دؤولت بۇلماسا باشغا هیچ زات بۇلمایار. عثمان دؤولتی نینگ اۇنونگ ادارالاری نینگ دورنوقلی بۇلماغی نینگ اساسی سبأبی هم سیاسی دورنوقلیلیقدیر.

فتؤ

فتؤنینگ نأحیللی اولی حۇوپدیغینا اؤزبگیستان دا تۆرکیه دن اۇزال گؤز یتیریلیأر. ۱۹۹۹-نجی ییلدا فتؤنینگ اۇقووجایلاری دۇلولیغینا یاپیلیار. ایچ آلیلیقدا گۆنأکأرلأن موغاللیملارینی یورتدان چیقاریپدیر. فتؤنینگ ۲۰۱۶-نجی ییلدا تۆرکیه دن قوراماق ایسلأن آغدارلیشیغینی اۇزال اؤزبگیستان دا سیناندیغی و باشارنیقسیز بۇلاندیغی بیان ادیلیأر. فتؤنینگ تۆرکیه- اؤزبگیستان قاتناشیقلارینا یتیرن زیانینا هم اؤزبگیستان دۆشۆنجأمیز و هم ده اۇل یرده دینگلأنلریمیز آرقالی حاص قۇوی دۆشۆنیأریس.

بخاری، شاه نقشبندی، ماتریدی

شک شۆبهه‌سیز اؤزبگیستان باراداقی ماقالا بخاراسیز، نقشبندیسیز، ماتریدیسیز، دؤوره باپ دۆنیأده رادیکاللاشماغینگ اؤنگۆنی آلیان، قیرالاشدیرمایان اسلامی آنالیزلارینگ اؤزۆنی عمله گتیریأن شۇل أگیرتلر بارادا باشغا بیرگ پله شیگیمیزده گۆررۆنگ برریس. حأضیرلیکچه اؤزبکلرینگ شۇل أگیرت تۆربه لرینه اولی قیزیقلانما گؤرکِزیأندیکلرینی بیان اده‌سیم گلیأر.

تۆرک دیلی و تۆرک دۆنیأسی

تۆرکی دیللی دؤولتلرینگ آراسیندا قاتناشیغا، دۆشۆنیشمه گی اؤسدۆرمه ک آصلینا سر ادیلنده قین دأل. اۆچ اساسی باشلبانغیچ بیره ک بیره گه دۆشۆنمه‌گیمیزی حاص هم یِنگیلله‌شدیرر.

ایلکی بیلن لاتین الیپ بی نی قابول اتمه لی. اؤزبگیستان لاتین الیپ بیینه گچدی. قازاغیستان بیلن آذربایجان هم گچدیلر. اِمما اۇلار واغتال واغتال کریل الیپ بیینی هم اولانیارلار. لاتین الیپ بیینه گچیلنده یازوو دیلینه دۆشۆنمه‌ک آنگساتلاشیار.

ایکینجیسی یۆز ییل اۇزال اولانان سؤزلریمیزی حاص گینگدن اولانمالی. سۇنگقی عاصیردا تۆرکیه ده انگلیس و فرانسوز سؤزلری، بیله کیلرده بۇلسا روسچا سؤزلر آلیندی. أهلیمیز آتالاریمیزینگ دیلینده گپله شِن بۇلساق، آرقایین دۆشۆنشِریس. اؤزبگیستان دا یاش اولیلارینگ گپله شیکلری، اِگین اشیکلری مرحوم آتامینگقا و انه‌مینکأ منگزِش ولین، شۇلاری گؤره ن یالی بۇلدوم.

اۆچۆنجیدن تۆرکیه تۆرکچه سی یازیلیشی یالی اۇقالیار، اۇقالشی یالی یازیلیار. اۇل هم دیلی سادالاشدیریار. بیله کی دیللردأکی سادالاشدیرمالار هم دۆشۆنیشمه گی ینگیللِشدیرر. حأضیرکی واغتدا کؤنه تۆرکچءنی بیلیأن بۇلسانگیز، دۆشۆنیشمه گک قین دأل.

تۆرک بیلیم یورتلاری نینگ شاحامچا (شعبه) آچماغی

دوشوشان آداملاریمیزینگ أهلیسی تۆرک بیلیم یورتلاری نینگ اؤزبگیستان دا شاحامچا آچمالیدیغینی آیتدیلار. پوتین ینگ ۱۵۰ بیلیم یوردی باشلیغی بیلن ساپار قوراندیغی بیان ادیلیأر. گۆن باتار یورتلاری نینگ یۇقاری اۇقوو جایلاری شاحامچالارینی بیر واغ آچیپدیر. بیلیم یورتلاریمیزینگ اؤزبگیستاندا شاحامچا آچماقلاری نینگ اؤنگۆنده بؤکدِنچلیک بار بۇلسا، قیسساغلی چؤزگۆده قۇوشوریلمالی. بِللی بیلیم یورتلاری نینگ اؤزبگیستان دا شاحامچا آچماقلاری قیسساغلی ادیلمه لی ایش. روسیانینگ و گۆن باتار یورتلاری نینگ اؤنگده باریان پوداغیندا آرتیقماچ گیچ قالینمالی دأل.

۲-نجی تۆرکیه

اؤزبگیستان دا گؤِنلریم، آصلینا سر ادیلنده ۲-نجی تۆرکیه. هامانا دیه رسینگیز ۲-نجی بیر تۆرکیأنی آچان یالی باغتیار و حضورلی دوییارین اؤزۆمی. یا دا اۇ تایی آتا یوردومیز بۇلسا، تۆرکیه ۲-نجی اؤزبگیستان دیسنگ بۇلار.

ذهن کدلاری گۆن باتاردا کِسگیتله‌نِن تۆرکیه

گیتمِزدن اۇزال اؤزبک طالیپلار بیلن صؤحبِتدِش بۇلدوم. طالیپلار تۆرکیه ده آداملارینگ گۆن باتار بیلن حاص یاقیندان قیزیقلانیاندیقلارینی، گۆن دۇغارداقی واقالاری یۇقحاساپ ادیأندیکلرینی آیدیپدی.

بخارا و سمرقندینگ بیزده قالدیرلان چونگقور تأثیری بیلن گلِنیمدن سۇنگ طالیپلارینگ نأمه دیمه ک ایسلأندیگینی حاص قۇوی دۆشۆندیم. "مدیادا تۆرک دۆنیأسینه نأدرجه اۇرون بریلیأر" دییلن یؤنه‌که‌یجه قاراییش شرطلری آیدیمگلاشدیریار. اسپورت، صونغات، ادبیان گپله شیکلرینده تۆرک دۆنیأسی بارادا تاس دیل یاریلمایار. اؤزۆمیزه سۇرایلینگ، گۆن باتاردا کؤپ سانلی تۆرگِنی بیلیأن بۇلساق، تۆرک و مسلمان دۆنیأسیندن نأچه سینی تانایاریس؟ کأ بِللی تله یایلیمدا گۆن باتاردان بیرنأچه یایلیم بار، اِمما تۆرک دۆنیأسیندن یۇق دیسِنگ هم بۇلار.

آتا یوردومیزا بۇلان بو پِس قیزیقلانما بیزی قیناندیریار. ایسه م یؤنِه‌کِیجه زاتلار بیلن تۆرک دۆنیأسینی گۆن ترتیبینه گتیرمه ک بۇلار. تۆرک گنگه شی نینگ قوراماغیندا هر ییل تۆرک دۆنیأسی نینگ قاهرامان تۇپارلاری، قاهرامان تۆرگِنلری بأسله‌شیپ بیلر. اسلام حیذماتداشلیق قوراماسی هم شیله چأره لر گچیرسه نأحیللی یرلیکلی بۇلار.

آنگیمیزینگ دینگه گۆن باتار بیلن شکیللِنمه‌گی تۆرکیأنی پس یاغدایا گتیرر. تاریحی کؤکلریمیزدن اۆزِنگله‌شِن تۆرکیه اؤزۆندن کؤپ زات ییتیرر. اگر تۆرکیه اوروپا بیله له شیگینه آغضا هم بۇلسا، عاداتی یورتلاردان بیری بۇلار. تۆرکیه گۆن باتار بیلن ادیأن قاتناشیقلاری یالی تۆرک و مسلمان دۆنیأسی، آفریقا یورتلاری بیلن هم قاتناشیق آچسا، اینه شیله بۇلاندا اؤز ماقصادینی یرینه یتیرِر.

آنکارا ییلدیریم بیازیت بیلیم یوردونینگ سیاسی عیلیملار فاکولته‌تی نینگ باشلیغی پروفسور قدرت بلبل ینگ یازغیسینی اۇقادینگیز.