Mehemmed Hüseýin Şehriýar
Türk dünýäsine bahşedilen ömürler
Bu gün size diwan edebiýatynyň esasy wekillerinden biri, 20-nji asyr Eýran Azerbaýjan edebiýatynyň esaslandyryjylaryndan Mehemmed Hüseýin Şehriýary tanyşdyrmak isleýäris.
Mehemmed Hüseýiniň doglan wagty anyk bolmasa hem, 1905-1908-nji ýyllaryn aralygynda Töwrizde dünýä inendigi çaklanylýar. Döwrüniň prokurorlaryndan biri bolan Mirza Aga Hoşginabi amaly haşam sungatlary bilen gyzyklanypdyr. Eýranda 1906-njy ýylda başlan konstitutsionalizm hereketiniň Töwrizde ýüze çykaran jemgyýetçilik, syýasy we ykdysady çaýkanşyklar sebäpli maşgala agzalary bilen Hoşginab obasyna göçýär. Başlangyç bilime Hoşginabyňyň golaýyndaky Haýyşkurşak obasynda Ahun Ybraýymyň ýanynda pars dilinde başlaýar. 1912-nji ýylda Töwrize gelenden soň bilimini Medresi Muttahide we Fuýuzat ýaly mekdeplerde dowam etdirýär. Pars dilini kämil öwrebýär, arap dilini we edebiýatyny okaýar. Bir tarapdan bolsa fransuzça öwrenýär. 1920-nji ýylda pars dilindäki ilkinji goşgulary Töwrizde Muhammediýe mekdebinin “Edeb” atly žurnalynda çykýar. 1921-23-nji ýyllaryň aralygynda Tähranda Darulfunun liseýini tamamlap, lukmançylyk fakultetine okuwa girýär. Talyplyk ýyllarynda şahyr Farruhy Ýezdiniň okalgasynda edebi herekete goşulmaga başlaýar. Pars dilindäki ilkinji şygyr kitaby Sadaýy Huda 1929-njy ýylda Tähranda neşir edilýär. Eýranyň däl, bütin gündogaryň gelejekde buýsank şahyry hökmünde öňe saýlaýar. Şol ýyl aýdymçy Muçul Perwananyň aradan çykmagy sebäpli ýazan “Mesnewiýi Ruhuy Perwana” uly gyzyklanma döredýär. Şondan son parsça kitaplary ýygy-ýygydan neşir edilmäge başlanýar. Mehemmed Hüseýin ilkiler “Behçet”, soň bolsa “Şehriýar” lakamyny ulanýar.
1929-njy ýylda Süreýýa atly gyza aşyk bolmagy sebäpli gutardyş synaglaryna gatnaşyp bişmeýär. Şol gyza aşyk bolan Eýranyň köşküne ýakyn maşgalalardan Çyrag Ali Han Pehlewi bilen Wezir Abdulhüseýin Timurtaş sebäpli tussag edilýär, soň Nyşapura sürgün edilýär. 1932-34-nji ýyllarda Nyşapuryň we Horosanyň käbir şäherlerinde notarial edaralarda işleýär. Soň Tährana gelip, dürli işlerde işleýär, soň bolsa bankda hasapçy bolup işe durýar.
1935-nji ýylda kakasynyň ýogalmagy sebäpli gysga wagtlygyna Töwrize dolanýar. Şol mahal ejesiniň goşgularyna düşünmeýändigini aýtmagyndan soň azerbaýjan dilinde goşgular ýazmaga başlaýar. “Heýder Baba Salam” atly goşgusyny 1950-nji ýylda ýazýar. Goşgy uly gyzyklanma döredendigi sebäpli 1951-nji ýylda Tähranda neşir edilýär. 1952-nji ýylda ejes, wepat bolanda, dostlary ony Töwrize dolanmagy üçin razy edýär. 1953-nji ýylda kakasynyň aýal doganynyň gyzy Azize bilen durmuş gurýar. 1954-69-njy ýyllaryň aralygynda Töwrizde ýaşaýar. 1967-nji ýylda ol ýerde “Heýder Baba Salamyň” ikinji bölümini neşir edýär.
1968-nji ýylda gönüden Bulud Karaçorlu Sehendin çakylygyna laýyklykda Tährana gidýär. Eýranda ýüze çykan sosial we syýasy wakalar hakynda goşgular ýazmaga başlaýar. 1973-nji ýylda Tährana ýerleşýär. 1977-nji ýylda aýalynyň duýdansyz ölümi ony agyr ýagdaýa düşürýär. 1979-njy ýyldaky Eýran Yslam ynkylaby we şalygyň dargamagy şahyryň umytlaryny janlandyrýar. Täze döwre tolgunmak we şatlyk bilen garady. Azerbaýjan türkleriniň Tährandaky medeni durmuşyna uly goşant goşdy. Doktor Jawad Heýet bilen dostlarynyň çykarýan pars we türk dilindäki “Warlyk” žurnalynda täze goşgulary çykýar, goşgulary we özi hakynda ençeme makala çap edilýär.
Ömrüniň soňky ýyllaryny hassalykda geçiren Şehriýar 1988-nji ýylyň 18-nji sentýabrynda Tähranda dünýeden ötýär. Wesýetine laýyklykda Töwrizin Makbaratuşşura atly gadymy gonamçylykda jaýlanýar. Eýranyň hökümeti Şehriýar üçin aramgäh we edebiýat günleriniň geçirilýän medeniýet merkezini gurýar.
Şehriýaryň edebi şahsyýeti diňe bir goşgulary bilen däl, şol bir wagtda-da Azerbaýjan medeniýetine goşantlary bilen hem öňe saýlanýar. Ol azerbaýjan diliniň we edebiýatynyň ösmegine uly goşant goşup, ýaşlara ýol görkeziji bolýar. Şehriýaryň goşgulary biziň günlerimizde-de giň okyjy köpçüligi tarapyndan halanyp okalýar. Onuň şygyrlary Azerbaýjan edebiýatynyň mähek daşlaryndan biri hökmünde kabul edilýär.