"خاکاس تورکلری" کیمدیرلر و هاردا یاشاییرلار؟
بو یازیدا سیبری بؤلگه‌سینین ان قدیم تورک خالقلارین‌دان بیری اولان، ان قدیم تورک تاریخینین و مدنیتینین گئچدیغی خاکاس تورکلریندن، خاکاس تورکلرینین یاشادیغی یئردن و خاکاس تورکجه‌سیندن بحث ائدجه‌ییک
بو یازیدا سیبری بؤلگه‌سینین ان قدیم تورک خالقلارین‌دان بیری اولان، ان قدیم تورک تاریخینین و مدنیتینین گئچدیغی خاکاس تورکلریندن، خاکاس تورکلرینین یاشادیغی یئردن و خاکاس تورکجه‌سیندن بحث ائدجه‌ییک.
علمی قایناقلاردا مینوسین، آباکان و یا یئنیسئی تاتارلاری کیمی خاطیرلانان خاکاس تورکلری گونئی سیبری‌ده یاشایان ان قدیم تورک خالقلارین‌دان بیری‌دیر. چین قایناقلاریندان الده ائدیلن معلوماتا گؤره، اونون یارانما تاریخی 8. و 9. عصرلره عائید اولان و ائتنیک جهتدن یئنیسئی قیرغیزلاری ایله قوهوم حئساب ائدیلن خاکاس تورکلری ده سزار روسیه‌سی دؤورونده دیگر تورک طایفالاری کیمی تاتار آدلانیردیلار. بو گون خاکاس آدی ایله تانینان خاکاس تورکلری، اکتبر اینقیلابیندان سونرا، داها دقیق دئسک، ۱۹۱۷-جی ایل جون آیینین ۲۰-۳۰-دا چارکوو کندینده گئچیریلن میللی قورولتای‌دان سونرا، اورتا یئنیسئی چایی وادیلرینده قورولان هیاقاس دؤلتیندن ایلهاملاناراق تانگ سولاله‌سی، مشهور تاریخچی نیکولای کوزمین‌ین فیکیرلرینین تأثیری آلتیندا آدلاندیریلماغا باشلادی.
خاکاس تورکلری اساساً روسیه فئدراسیونونون ترکیبینده یئرلشن و باشکندی آباکان شهری اولان خاکاس جمهوریتینده یاشاییرلار. ۲۰۲۳-جو ایل ژانویه‌نین ۱-نه اولان آمارا گؤره، اؤلکه اهالیسینین سایی 530.200 نفر اولسا دا، خاکاس تورکلری سؤزوگئدن اهالینین یالنیز 12.71-نی تشکیل ائدیر. خاکاسلار همچینین کراسنویارسک بژلگه‌سینین و تووا جمهوریتینین موختلیف کند و شهرلرینده سپلنمیش و موختلیف نیسبتلرده یاشاییرلار.
خاکاس تورکلرینین سیخ یاشادیغی خاکاس جمهوریتینین سرحدلری ان قدیم تورک تاریخی و مدنیتینین گئچدیگی قدیم بؤلگه‌دیر. سؤزوگئدن بؤلگه روسلار طرفیندن ایشغال ائدیلمه‌میشدن اول روسلار طرفیندن قیرغیزیستان تورپاقلاری دا آدلانیردی. بؤلگه روسلار طرفیندن ایشغال ائدیلدیکدن سونرا بؤیوک پترو و یا بیرینجی پترونون ۱۷۰۷-جی ایل فرمانی ایله مینوسینسک دییاری کیمی سزار روسیه‌سی ایله بیرلشدیریلیب. سونرالار شوروی ایتیفاقینا داخیل اولان خاکاس تورپاقلاری ۱۹۹۱-جی ایلین جون آییندا خاکاس موختار ویلایتین‌دن خاکاس جمهورتینه چئوریلدی.
تاریخی دین شامانیزمین بعضی عونصورلری ایله یاناشی خریستیانلیغی دا قبول ائتمیش خاکاس تورکلرینین آنا دیلی تورک لهجه‌لری آراسیندا قدیم قیرغیزلارین ایزلرینین داشینماسی کیمی اورتاق خوصوصیتلره گؤره فو-یو تورکجه‌سی، شورجی و ساری اویغور دیللرینه بنزه‌َییر. جغرافی و لینقویستیک پرینسیپلره گؤره تورک لهجه‌لرینین تصنیفاتیندا قوزئی-دوغو و یا سیبری قروپونا داخیلدیر.
سیبری‌د‌کی دیگر تورک سویلو توپلوملاری کیمی اسکی تورک رونیک یازیسیندان ثمره‌لی ایستیفاده ائتدیکلری بیلینن خاکاس تورکلرینین ده یازی دیل سنتی تورک-موغول یوروشو ایله کسیلدی. داها سونرا روس حؤکمرانلیغینا قدر اولان دؤورده خاکاس خانلاری «کالمیک یازیسی»نی اؤیرنمیش، یازیشمالاریندا موغول دیلین‌دن ایستیفاده ائتمیشلر. ۱۹-جو عصردن باشلایاراق روسیه امپراطورلوغو، داها سونرا شوروی ایتیفاقی و نهایت روسیه فئدراسیونونون ترکیبینده روسلارلا تقریبا ۲۷۰ ایل داواملی تماسدا اولان خاکاس تورکلری، ۱۹۲۴-۱۹۲۶-جی ایللردن اعتباراً روسیه الیفباسی اساسیندا حاضیرلانمیش خاکاس الیفباسیندان ایستیفاده ائدیرلر.
سیبری‌د‌کی دیگر تورک لهجه‌لرینه نیسبتا داها آز دانیشیلان خاکاس تورکجه‌سی بو گون بؤیوک اؤلچوده روس دیلینین تأثیری آلتیندادیر. بو تأثیر داها چوخ دانیشیق دیلینده حیس اولونور. خوصوصیله ۲۰-جی عصرده روس دیلی بوتون عصر بویو خاکاس تورکجه‌سینه گوجلو باسقی گؤسترمیش، دیلین سوسیال ساحه‌ده ایستیفاده‌سینی محدودلاشدیرمیش و دانیشانلارین سایینین آزالماسینا سبب اولموشدور. اونا گؤره ده خاکاس تورکجه‌سی داها چوخ کند یئرلرینده و یاشلی اهالی آراسیندا دانیشیلیر و گنجلر آراسیندا ایستیفاده نیسبتی آزالیب. ۱۹۹۰-جی ایللرده شوروی ایتیفاقینین داغیلماسیندان سونرا خاکاسیادا خاکاس تورکجه‌سینین دیرچلدیلمه‌سی ایستقیامتینده چابالار گئنیش وسعت آلدی، مکتبلرده خاکاس تورکجه‌سی کورسلارینین سایی آرتیریلدی، خاکاس دیلی ایله باغلی معاریفلندیریجی ماتئریاللار حاضیرلانیر و ان اساسی رسمی دیله چئوریلسه ده خاکاس جمهوریتینده روس دیلی هله‌ده گوجلو شکیلده دانیشیلیر. بو سببدن خاکاس تورکجه‌سی یونسکو-نون ۲۰۱۰-جو ایلده نشر ائتدیردیگی «نسلی کسیلمکده اولان دیللرین قیرمیزی کیتابی»ندا «تهلوکهده اولان دیللر» صینفینه داخیل ائدیلیب.
