"تووا تورکلری" هاردا یاشاییرلار؟
بو یازیدا بیز تاریخ بویو موختلیف جمعیتلر و موختلیف عالیملر طرفیندن فرقلی آدلارلا آنیلان، لاکین اؤزلرینی تووا اولاراق تانیتان تووا تورکلری، یاشادیقلاری یئر و تووا تورکچه‌سیندن بحث ائدجه‌ییک
بو یازیدا بیز تاریخ بویو موختلیف جمعیتلر و موختلیف عالیملر طرفیندن فرقلی آدلارلا آنیلان، لاکین اؤزلرینی تووا اولاراق تانیتان تووا تورکلری، یاشادیقلاری یئر و تووا تورکچه‌سیندن بحث ائدجه‌ییک.
عومومیتله سویون و سویوت آدلانان تووا تورکلری تاریخچی رشیدالدین‌ده اوریانهیت فیشئرین تاریخینده سایان تاتارلاری، دیلچی آدئلونق‌ون اثرینده ساقان تاتارلاری، ۱۹-جو عصر باتی قایناقلاریندا سوژوتئن، موغوللارین و مانچورلارین رسمی سندلرینده "سویوتس" و اوریانهای کیمی قید اولونور.
تووا تورکلری اساساً روسیه فئدراسیونونون ترکیبینده یئرلشن و باشکندی قیزیل شهری اولان تووا جمهوریتینده یاشاییرلار. بوندان علاوه، چین و موغولیستان‌دا تووا تورکجه‌سینین موختلیف لهجه‌لرینده دانیشان تووا ایجمالاری یاشاییر. اؤز رئسپوبلیکالارینین حدودلاریندان کناردا یاشایان تووا تورکلرینه بو گون ده یاشادیقلاری دؤولتلر داخیلینده یاشادیقلاری بؤلگه‌لرله باغلی آدلارلا موراجیعت ائدیلیر. مثلاً، موغولیستان‌‌ین تسئنگئل بؤلگه‌سینده یاشایان تووا تورکلرینه تسئنگئل تووالاری، هوبسوقول بؤلگه‌سینده یاشایانلارا دوها، هوود بؤلگه‌سینده یاشایانلارا ایسه کوبدو دئییلیر. چین‌ده‌کی تووالارا ژونقارلار دئییلیر. قازاخلار ایسه کؤک – مونچاک دئییرلر.
تووا تورکلرینین منشأیی و ائتنیک اولوشومو حاقیندا تاریخی قایناقلاردا بعضی بیلگیلر واردیر. اونلاردان بیرینه گؤره، تووا تورکلری میلاددان اؤنجه 5یوزونجو عصرده یئنیسئی چایینین یوخاری بؤلگه‌لرینده ایندیکی اویغور و قیرغیز تورکلرینین اجدادلاری ایله قونشولوقدا یاشاییردیلار. اونلارین آدی ایلک دفعه ۶-جی عصر چین سالنامه‌سینده دوبولار، یعنی طوبالار کیمی قید ائدیلرکن، سامویئد، کئت و موغول ائلئمئنتلرینین ائتنیک فورمالاشمالارینا تأثیر گؤستردیگی دئییلیر.
تاریخی دؤورلرده هون، گؤک‌تورک، اویغور، قیرغیز و موغوللارین اوستونلوک تشکیل ائتدیگی تورپاقلاردا ۱۹۲۱-جی ایلده تیوا آرات جمهوریتی (تووا خالق جمهوریتی) آدی ایله مؤوجود اولان بوگونکو تووا جمهوریتینین اهالیسی، ۱ ژانویه ۲۰۲۳-جو ایل آمارینا گؤره ۳۳۷،۳ مین نفردیر. سؤزوگئدن اهالینین ۸۸،۶۶٪-نی تووا تورکلری تشکیل ائدیر. بو باخیمدان تووا تورکلری سیبری تورک خالقلاری آراسیندا اؤز جمهوریتینده ان یوکسک یئرلی اهالینین سایینا (۸۸،۶۶٪) مالیک اولماقلا سئچیلیر.
تووا تورکلری شامانیزم، لامایزم و خریستیانلیغا اینانیر.
یازیلی تورک دیلینین ایلک یاراندیغی تورپاقلاردا دانیشیلان و اسکی تورک دیلینه یاخینلیغی ایله دقت چکن تووا تورکجه‌سی جغرافی و دیل اساسلارینا گؤره تورک لهجه‌لرینین تصنیفاتیندا قوزئی-دوغو و یا سیبری قروپونا داخیلدیر.
۱۹۳۰-جو ایلده لاتین الیفباسی اساسیندا حاضیرلانان تووا الیفباسیندان ایستیفاده ائدن تووا تورکلری ۱۹۴۱-جی ایلده کیریل الیفباسی اساسیندا یارادیلمیش تووا الیفباسیندان ایستیفاده ائتمه‌یه باشلاییبلار. اونا گؤره‌ده تووا تورکجه‌سی بو گون هم یازیلی، هم ده شیفاهی شکیلده وارلیغینی داوام ائتدیریر. اصلینده، بو گون تووا تورکجه‌سی رسمی یازیشمالاردا، موختلیف اجتماعی-سیاسی فعالیتلرده، تحصیل و تعلیم دیلی کیمی گئنیش ایستیفاده اولونور. عینی زاماندا، تووا تورکجه‌سینده چوخلو ادبی اثرلر یازیلیر، بیر چوخ قزئت و ژورنال نشرلری، رادیو و تئلئویزیون پروقراملاری تقدیم اولونور. تووالار اساساً اؤز آنا دیللرینی قورویوب ساخلاییرلار. هر نسیل آراسیندا اساس اونسیت دیلی تووا تورکجه‌سیدیر. تووا-روس ایکی‌دیللیلیگی داها چوخ شهرلرده مؤوجوددور. ایکی‌دیللیلرین ایلک دیلی تووا تورکجه‌سیدیر. بو سببدن تووا تورکجه‌سی یونسکونون ۲۰۱۰-جو ایلده نشر ائتدیردیگی «نسلی کسیلمکده اولان دیللرین قیرمیزی کیتابی»ندا «تهلوکه‌ده اولمایان دیللر» صینفینه داخیل ائدیلیب.
