دونیادا ایز بیراخان تورک بؤیوک‌لری (19)
گئرچک آدی محمد بین سلیمان اولان بو بؤیوک شاعرین دوغوم تاریخی تام اولا‌راق بیلینمه‌سه ده، 1480لی ایللرده، ایندیکی واختدا عراق سرحدلری ایچینده اولان کربلادا دوغولدوغو تخمین ائدیلمکده‌دیر
سئوگی‌لی اوخوجولار،
دیوان ادبیاتی‌نین ان اهمیت‌لی شخصیت‌لریندن، غزل مولکونون سلطانی اولا‌راق بیلینن محمد فضولی حاقیندا دانیشماق ایستییریک بو گونکی پروقرامیمیزدا .
گئرچک آدی محمد بین سلیمان اولان بو بؤیوک شاعرین دوغوم تاریخی تام اولا‌راق بیلینمه‌سه ده، 1480لی ایللرده، ایندیکی واختدا عراق سرحدلری ایچینده اولان کربلادا دوغولدوغو تخمین ائدیلمکده‌دیر. اوغوز تورک‌لری‌نین بایات بویون‌دان اولان فضولی، ایلک تحصیلینی آتاسیندان و داها سونرا رحمت الله آدلی بیر معلم‌دن آلمیش‌دیر. دؤورونون اساس علم‌لرینی یاخشی بیر شکیلده اؤیرنن، آنا دیلی اولان تورکجه‌نین بوتون اینجه‌لیک‌لرینی قاورایان، عرب و فارجاسینی دا شعر دیوانی یازابیله‌جک قدر گلیشدیرن فضولی، گنج یاشلاریندان اعتباراً شعر یازماغا باشلامیش‌دیر. اؤزون‌دن اوّلکی بؤیوک شاعرلرین اثرلرینی دفعه‌لرله اوخویوب، بعضن اونلاردان ایلهام‌لانا‌راق قلمه آلدیغی شعرلر، قیسا بیر زاماندا سرحدلری آشا‌راق، شرق جمعیت‌لری آراسیندا یاییلمیش، بیر چوخ شاعره ایلهام قایناغی اولموشدور.
------
فضولی‌نین حیاتی یوخسوللوق و سیخینتی ایچینده کئچمیش و بو وضعیت اونون شعرلرینه ده عکس اولونموش‌دور. او، لیریک و یا عاشیقانه شعرین تورک ادبیاتین‌داکی ان بؤیوک نماینده‌سی‌دیر. لاکین بو قدر مشهور اولماسینا باخمایا‌راق، حیاتی حاقین‌داکی معلوماتیمیز اولدوقجا محدوددور. بیلینن بودور کی، سارای طرفین‌دن سئویلدیگی حالدا، اونلارین حمایه‌سینی قازانا بیلممیش‌دیر. بؤیوک عالیم فواد کؤپرولو، بو وضعیتی اونون عثمانلی‌لاردان فرق‌لی اولا‌راق شیعه مذهبینه منسوب اولدوغونا باغلاییر. لاکین نه وار کی، فضولی، صفوی‌لر طرفین‌دن ده کیفایت قدر دستکلنممیش، حؤرمت گؤرممیش‌دیر. بغدادین عثمانلی دولتی طرفین‌دن اله کئچیریلمه‌سین‌دن سونرا دا گؤزلدیگی ماراغی گؤرمه‌ین فضولی، بو وضعیتی شعرلرینه عکس ائتدیرمک‌دن دا چکینممیش‌دیر. فضولی‌نین آنلاددیغینا گؤره، اؤزونه باغ‌لانان بیر میقدار دولانا‌جاق وسایلی داهی اؤدنممیش، بونون اوزرینه فضولی ده قانونی سلطان سلیمانا یازدیغی مکتوب ایله ادبیاتیمیزین ان گؤزل مکتوب نومونه‌لرین‌دن بیری اولان شیکایتنامه آدلی اثری اورتایا چیخارمیش‌دیر. آراشدیرما‌لارا گؤره، فضولی آیریجا شاهزاده بایازید ایله اوزون مدت مکتوپلاشمیش، بو مکتوبلاشما بیر دؤور کسیلیب سونرا یئنی‌دن داوام ائتمیش‌دیر.
فضولی، متصوّف بیر شاعردیر. شعرلری‌نین اساس موضوعسونو عشق و قوووشما حسرتی تشکل ائدیر. عشق موضوعسوندا یازدیغی غزل‌لر، اونون عمومی تورک ادبیاتی‌نین ان بؤیوک غزل شاعری اولا‌راق تانینماسینا سبب اولموشدور. تورک، فارس و عرب دیل‌لرینده شعر دیوان‌لار اولان فضولی، عینی زاماندا شرقین شکسپیری اولا‌راق دا شؤهرت قازانمیش‌دیر.
فضولی، بیر عرب حکایه‌سی اولان و داها اوّل عرب و فارس دیل‌لرینده یازیلمیش اولان لیلی و مجنون حکایه‌سینی اصلین‌دن داها گؤزل و داها دویغولو بیر شکیلده تورکجه قلمه آلمیش‌دیر. فضولی‌نین لیلی و مجنونو تورک ادبیاتین‌داکی ان اهمیت‌لی لیریک اثرلردن بیری اولا‌راق قبول ائدیلمکده‌دیر. شاعر اثرین ایلک بؤلوملرینده اورکده آچدیغی درین کدر حالینی، عاشیق‌لارین بیر-بیرلرینه چاتما ایستگینی، عشق اوغرونا ائدیلن مباریزه‌نی و توتقونو دیله گتیرمیش‌دیر.
فضولی‌نین دیلی اورتاق اوغوز تورکجه‌سی‌دیر. لاکین آذربایجان تورکجه‌سینه یاخین‌لیغی و بنزرلیگی سببیله، آذربایجان تورکجه‌سی اولا‌راق تعیین اولونماقدا‌دیر. بونا گؤره ده هم تورکیه ادبیاتی، هم ده آذربایجان ادبیاتی تاریخینده فضولی‌نین خصوصی بیر یئری واردیر.
----------
شاعر، اوّل‌لر بیر نئچه گؤزل معنا‌لی تخللوصو سئچدیک‌دن سونرا، بو مخلص‌لرین دیگر شاعرلر طرفین‌دن ده ایستیفاده ائدیلدیغی و یا ایستیفاده ائدیله‌‌بیله‌جگی دوشونه‌رک، فضولی تخللوصونو آلمیش‌دیر. چوخ و گرک‌سیز معناسینی وئرن فضولی سؤزجوگونون باشقا‌لاری طرفین‌دن ایستیفاده ائدیلمیه‌جگینی، فضولی دیوانیندا بئله آچیقلاییر : " شعره باشلارکن گون‌لرله بیر تخللوصو آلماق یولوندا دوشوندوم. سئچدیگیم تخللوص بیر مدت سونرا بیر اورتاق چیخدیغی اوچون یئنی بیر تخللوصو آلیردیم. نهایت من‌دن اوّل گلن شاعرلرین عباره‌لری دئییل مخلصلری قاپیشدیق‌لارینی آنلادیم. قاریشیق‌لیغی اورتا‌دان قال‌دیرماق اوچون فضولی تخللوصونو سئچدیم. "
فضولی‌نین تورکجه دیوانی، اونون شاعرلیک قابیلیتینی اورتایا قویان ان اهمیت‌لی اثری‌دیر. بو اثرده اله آلینان سئوگی موضوعلو غزلّر تورک ادبیاتی‌نین ان گؤرکم‌لی لیریک شعر نومونه‌لرین‌دن‌دیر. شاعری بو قدر باشاریلی و قالیجی قیلان دا اونون بو شعرلرین‌دکی لیریزمی اسکیک‌سیز بیر آنلاتیملا سوسله‌مسی‌دیر . دیوانین باشقا بیر خصوصیتی ده، اثرین باشیندا اولان اؤن سؤز حیسه‌سی‌دیر. بو حیسه‌ده شاعر ؛ گئرچک بیر شاعرین خصوصیت‌لرینی، شعرده اوسلوبون نئجه ایشلنمه‌سی لازیم اولدوغونو، علم و شعر علاقه‌سینی، شاعر طبیعتی‌نین شعره عکس اولونما‌لارینی، کلاسیک شعرین دگر محاکیمه‌لرینی، شعر صنعتی‌نین ریتوریک و رومانتیک باغلامینی، شعرده خصوصی‌لیگی نئجه یاخالاناجاغینی، دؤورون شعر آنلاییشینی و اؤزونه تخللوص ائتمه‌نین حکایه‌سینی اوخوجوسو ایله پایلاشمیشدیر.