İnfodemik korona
Bu hind aktivistları koronavirusnıñ däwalanuınıñ şuşında buluına ışana: sıyır bäwele (sidegendä).
Tıyb (mediśina) beleme älegä däwalawnı taba almadı. Ul çaqta niçek bulaçaq?
“Bu bezneñ ısulıbız, bez sezgä üz ısulıbıznı äytäbez. Axır çiktä koronavirus xastalığın bu däwalayaçaq.”
Başqaları isä salqın hawanıñ, qaynar munçanıñ häm sarımsaqnıñ fayda biräçägen äytä.
Koronavirus kizüeneñ başlanuınnan ike ay uzdı. Virus dönya buylap taralğan bulsa, yalğış mäğ’lümatlär dä keşedän keşegä küçärgä däwam itä.
1. Xäzer koronavirusqa qarşı par belän êşkärtü ısulı sınap qarala häm êşkä dä yarıy.
2. Koronavirusnıñ däwalanuın Täñre miña cide kön êlek yulladı.
Nider bu däwalaw? Kügärçennär
3. Qulığıznı televizor östenä quyığız
Täñregä şöker bulsın. Şöker bulsın siña, Ğaysä Mäsix.
Xäzer sezne sawıqtıraçaq.
Hindstan Baş ministrı Narendra Modi watandaşlarnı alğı saflarda köräş alıp baruçı sälamätlek saqlaw xezmätkärläre öçen 5 minutlıq alqış kampaniyasına quşılırğa çaqırdı.
Qısqa waqıttan soñ sośial’ media aşa taralğan videoyazmada qul çabunıñ koronavirusnı yuqqa çığaraçağı alğa sörelde.
Minem iñ küp iğ’tibarımnı cälep itkän närsä biş minutlıq alqış buldı.
Modi osta itep ênergiya mediśinası belemen moña integraśiyäläde. 1.3 milliard hindlı! Ägär moña quşılıp bu ênergiyane cihanda buldıra alsaq barı tik koronavirus qına tügel, başqa şaqtıy virus häm kiräksez bakteriyalär da üler.
Taralğan başqa yalğış raslaw da koronavirusnıñ çerkineñ teşläwennän häm qıtay rizıqlarınnan da taraluı ide. Läkin bolarnı döresläwçe hiçber dälil yuq.
Yalğış mäğ’lümatländerü barı tik xalıq sälamätlege tırışuların totqarlaw belän genä qalmıy, ber ük waqıtta panika, qurqu häm êçke xozursızlıq tudıra.
Bötendönya sälamätlek saqlaw oyışması yalğış mäğ’lümat kizüenen dä taraluın belderde:
“Bötendönya sälamätlek saqlaw oyışması bularaq barı tik virus belän genä köräşmibez, ber ük waqıtta yalğış mäğ’lümat taratuçı häm kizügä qarşı êşçänlekne köçsezlätüçe trolling belän häm zagovor teoriyälären uylap çığaruçılar belän dä köräşäbez.”
Oyışma legendar awçılıqqa qarşı çınbarlıqnı uydırmadan ayıruçı beleşmä dä bastırdı.
Bu beleşmä ber ük waqıtta yalğan xäbärlärneñ keşelärgä tamğa tağuğa da säbäp bulaçağın kürsätä.
Bilgeläwlärgä kürä, çığışı belän Qıtaydan bulğan keşelär täwge koronavirus kilep çıqqan urında bulğanmı, yuqmı ikänlegenä yäisä virus belän kontaktı bulğanmı, yuqmı ikänlegenä qaralmıyça diskriminaśiyägä duçar bula.
Böten çit il keşese doşmanlığı ürnäklärendäge urtaq noqta “Covid-19” belän bäyle daimi däwam itüçe yalğış mäğ’lümatlärneñ häm virusnıñ niçek taraluı. Här oçraqta höcümçelär yalğış äytelgännärgä nigezlänep xäräkätkä küçkän.
Qayber äytelgännär tağın da qurqınıç. Mäsälän, berse koronavirusnı Qıtaynıñ Wuhandağı laboratoriyädä êşläp çığaruı häm dönyağa taratuı turında. Bu äytelgännär Qıtaynıñ doşman buluı süzlären köçäytä häm bigräk tä amerikalı qıtaylarnı qurqınıç astına quya.
Sośial’ media däwläre şuşı yalğış mäğ’lümatländerü höcümenä häm nigezsez raslawlarnıñ globalläşüenä qarşı närsä êşli soñ?
Facebook panika tudıruçı yäki nigezsez räweştä koronavirus däwalanuın täq’dim itüçe reklamalarnı tıydı.
Facebook Koronavirus mäğ’lümat üzägen tözede. Biredä qullanuçılar Bötendönya sälamätlek saqlaw oyışması belän Xastalıq saqlaw häm totqarlaw üzäge kebek ışanıçlı oyışmalar urtaqlaşqan mäğ’lümat sıltamalarına yünältelä.
Êşçänlegebezneñ ber öleşe dä yalğış mäğ’lümatne häm zararlı mäğ’lümatne azaytuğa nigezlängän. Koronavirusqa qarşı köräş qısalarında Bötendönya sälamätlek saqlaw oyışması kebek oyışmalar belän bik yaqınnan êşlibez. Bu oyışmalar yalğış bulğan häm keşelär ışanğan oçraqta zararğa säbäp bulaçaq mäğ’lümat bulsa, bezgä xäbär itälär. Häm bez ul mäğ’lümatne sayttan alıp taşlıybız.
Linkedin, Reddit häm YouTube ta dönyadağı sälamätlek saqlaw oyışmaları belän koordinaśiya êçendä êşläp möhim täräqqiyätlärne citkerä.
Yalğış yazmalar abaylanmıyça urtaqlaşılğan WhatsApp bu atnada Xalıqara döreslek çeltärenä 1 million dollar tapşıraçağın häm platformadağı yalğış mäğ’lümatländerüne beterergä tırışaçağın xäbär itte.
Fäqät cawaplılıq barı tik sośial’ media şirkätlärendäme?
Qullanuçılar? Yalğan däwalanular, mäğ’näsez WhatsApp yazmaları häm şöbxäle raslawlar çın tormışta citdi näticälär tudıra ala.
Belgeçlär internetta nindi dä bulsa ber mäğ’lümatne urtaqlaşu aldınnan öy êşegezne ütäwegezne, yäğni mäğ’lümatne ike tapqır kontrol itüegezne, çığanaqlarığıznı soraw astına quyuığıznı, tağın da töpçenep döres buluın tikşerüegezne häm yalğan xisaplardan çittä toruığıznı kiñäş itä.
İstä totuığız kiräkle närsä isä: başqa beräw yalğan Covid 19 däwalanuın urtaqlaşsa da xätta iñ ışanıçlı totış äle haman qullarığıznı yuu häm sośial’ yıraqlıq qağidälären ütäw.
