Çanakkalä

Çanakkalä – Törkiyäneñ tön’yaq-könbatışında Awrupa häm Aziya qitğaların ayırıp toruçı buğaznıñ ike yağında salınğan şähär. Anadolu belän Trakiyanıñ berläşkän urınında urnaşqan. Torışı arqasında şaqtıy bay tarixqa iyä.

Çanakkaläneñ bezneñ êrağa qadär 3 meñençe yıldan birle toraq mäydanı buluı belenä.

Çanakkalä (Dardanel) buğazı - Anadolu belän Awrupa häm Urta diñgez belän Qara diñgez arasındağı bäyläneşne täêmin itüçe ike kiçü töbägennän berse. Bu wazğiyät tarix buyı törle küçenü-migraśiya häm yawlap alu xäräkätläreneñ maqsatı buluına yul aça.

Törle waqıtlarda biregä urnaşu yäisä talaw maqsatınnan çığıp töbäkkä kilüçelär bula, här ike wazğiyät tä mädäniyät alış-bireşen kübäytä. Şuşı mädäniyät üzara quşıluı ğasırlar buyı däwam itä, näticädä şaqtıy tösle mädäniyät mozaikası xasil bula.

Buğaznıñ iñ tar urınında Fatih Soltan Mäxmät däwerendä Awrupa yağında Kilitbahir, Anadolu yar buyında Soltaniyä yäki Çanak qal’ğası dip yörtelüçe qal’ğalar salına. Vilayätneñ iseme Anadolu yağındağı Çanak qal’ğasınnan kilä.

Bezneñ êrağa qadär 1200nçe yıllarğa xätle töbäktä Troya xalqı yäşägän. Troya suğışları belän aqalar, Ägäy küçenüläre-migraśiyäläre belän törle qawemnär kilä. Annan soñ Anadoluda yazma tarix cähätennän qaranğı çor başlıy. Soñınnan Lidiya patşalığı, farsılar, Makedoniya patşalığı, Rim häm Vizantiya imperatorlıqları xakimiyäte astına kerä. Töbäktä Ğosmanlı däwläteneñ köçäyüe belän bergä törek cirlärenä quşıla.

Çanakkalä iseme ber ük waqıtta tarixnıñ iñ zur suğışlarınnan berse belän iskä alına.

Berençe Bötendönya suğışı yıllarında Çanakkalä (Dardanel) buğazın uzıp, İstanbulnı yawlap alırğa häm Qara diñgezgä çığarğa teläwçe inglizlär häm franśuzlar Buğaznı çolğap ala. Törek ğaskäre ülem-isän qalu köräşenä äylängän bu suğışta töbäkne qarış qarış saqlap, buğazdan uzdırmıy. Cir östennän häm diñgezdän yasalğan höcümnär çigenderelä häm törek ğaskäre tarix bitlärenä keräçäk ciñüne qazana.

Vilayät çikläre êçendä urnaşqan Berençe Bötendönya suğışınıñ iñ qanlı bäreleşläre yäşängän Gälibolu yarım utrawı milli parkı näq’ ber suğış muzeyı kebek. Watan cirlären batırlarça yaqlağan törek ğaskäreneñ un meñnärçä şähite öçen salınğan yädqarlek memorial, şähit ziratları bar.

Ayıruça yaw köçläre, yäğ’ni ingliz, franśuz, Awstraliya häm Yaña Zelandiya xärbiläre öçen salınğan memorial da urnaşqan.

Çanakkalä suğışınıñ êzlären kürergä teläsägez, Anzak qultığı, Kilitbahir qal’ğası, Namazgah Tabyası, Conkbayırı, Yalnız Çam memorialı, 57nçe pexota polkı şähitlär ziratı, Säddülbahir qal’ğası, Şähitlär yadqar’lege – qarala alınaçaq urınnar. Suğışnıñ cimerüçänlegen häm qayğı-xäsrätlären böten Gälibolu yarım utrawında kürergä bula.

Anzak xärbiläre höcüm ütkärgän häm awır yuğaltular birgän Anzak qultığında här yıl 25nçe aprel’ könne iskä alu cyınnarı oyıştırıla. Ber-berlärenä qarşı suğışqan taraflarnıñ onıqları iskä alu çaralarında ber ük toyğılar belän gel bergä qatnaşa, ber ük qayğını urtaqlaşa.

Şuşı xosusıy tarixi uzğanlığı arqasında Gälibolu yarım utrawı milli parkı dönyada iñ küp ziyarät itelgän milli parklar arasında urnaşqan.

Çanakkalägä barsağız, Gälibolu yarım utrawındağı şähit ziratları, memorialları belän ber rättän YUNESKO Dön’ya miras isemlegenä kertelgän Truva arxeologik mäydanın da kürergä kiñäş itäbez.

Assostağı Athena ğibadätxanäse, tarixta berençe çibärlek bäygese ütkärelgän Qaztawları, Gökçäada häm Bozcaada – gizelä alınaçaq başqa urınnar.