Törkiyä häm dönya waqiğaları 84

İzrailneñ Ğazzägä yasağan höcümnärenä qarşı iñ köçle reaktsiya kürsätkän illärdän berse Törkiyä buldı. Törkiyädän här däräcädä diyärlek İzrailne gäyepläwçe belderülär yasaldı. Räsmi ham gäyriräsmi, xökümät-oppozitsiya, uñçı-sulçı, millätçe-İslamçı här qatlamnan törkemnär İzrail höcümnärenä qarşı belderülär yasadı häm uram cıyınnarın ütkärde. Älbättä, bolar arasında iñ möhime – Törkiyäneñ İzrail belän “Hamas” arasında utnı tuqtatunıñ tä’min itelüe ölkäsendäge aktiv diplomatiyäse ide. Tışqı eşlär ministrı Dawıtoğlu ike yaqlı söyläşülär belän bulmasın, Parijdağı xalıqara cıyılışta qatnaşuı belän bulmasın utnı tuqtatu öçen tığız tırışlıq sarıf itte. Bu barışta Törkiyäneñ säyäsäte şuşı ide: tiz utnı tuqtatu tä’min itelergä tiyeş, İzrail xärbiläre Ğazzä cirlärennän çigenergä häm kiräkle xalıqara xoquq qağidäläre ütälergä tiyeş. Bu etapta anıq räweştä äytelmägän bulsa da, bu qağidälärneñ iñ möhim bulğannarı şuşı: İzrailneñ Ğazzägä qarata qullanğan embargo häm izolyatsiyä beterelergä, Ğazzä xalqı saylağan “Hamas” citäkçelegeneñ Fälästin idaräsendä urın aluına röxsät birelergä, ike däwlätle çişeleş formulası başqarılırğa häm İzrailneñ bu qağidälärne ütäwe tä’min itelergä tiyeş.

Törkiyäneñ Ğazzä säyäsätenä qarata İzrail däwläte häm İzrail yaqlı däwlätlär reaktsiya kürsätä. Törkiyäneñ “Hamas” häm fälästinlelär yaqlı totışta buluı qayber däwlätlärne, säyäsmännärne häm törkemnärne tınıçsız itä. Törkiyägä qarata yasalğan bu tänqitläwlärneñ ni çaqlı çınlıqçı häm döreslekkä turı kilüçe buluı bäxäsläşeler. Törkiyä “Hamas”qa häm fälästinlelärgä ni öçen yaqlaw kürsätä soñ? Ğomum bularaq Törkiyäneñ Ğazzä häm Fälästin säyäsäte nindi?

Äye, Törkiyä “Hamas”qa häm fälästinlelärgä açıq häm köçle räweştä yaqlaw kürsätä. Bu yaqlawnıñ tarixi nigezläre 1960nçı yıllarğa qädär barıp totaşa, sotsiologik häm säyäsi nigezläre böten Törkiyägä tayana. Ni çaqlı ğına Törkiyädä İzrail-Fälästin mäs’äläsendä üzgä uylawçı törkemnär bulsa da ğomum bularaq köçle yaqlaw bar. Törkiyä xökümätläre häm ictimaği qatlamnar İzrailneñ Fälästin cirlären yawlap aluına qarşı tordı, Fälästin däwläteneñ tözelüen teläde, böten keşe xoquqların bozu oçraqların, Qudüs-Yerusalim kebek izge cirlärneñ basıp alınuın häm härtörle terrorçılıqnı gäyepläp kilde.

Törkiyäneñ bu säyasäte barı tik dini, mädäni häm tarixi säbäplärgä genä tügel, tağın da ähämiyätlese – xalıqara xoquq häm normalarğa tayana. Törkiyä böten dönya belgän, ämma tormışqa aşırıla alınmağan Berläşkän Millätlär Oyışması qararlarınıñ ğämälgä kertelüen yaqlıy. Berläşkän Millätlär Oyışması İminlek Şurasınıñ 242 häm 338 nomerlı buluı belän bergä böten qararlarınıñ barı tik yazuda ğına qalmawın, ğämäli bularaq qullanıluı zarurlığın yaqlıy. Törkiyä şuşı qararlar qısalarında İzrailneñ basıp alğan Fälästin cirlärennän kire çigenüen, qanunsız bistä tözülären tuqtatuın, gäyepsez totqınnarnıñ irekkä cibärelüen häm xoquq qağidälärenä turı kilüçe Fälästin däwläteneñ tözelüen yaqlıy. Bu cähättän Törkiyä 1978nçe yılda Fälästin citäkçelegenä Ankarada ilçelek açu röxsäten birde, 1988nçe yılda Sörgendä Fälästin däwläten tanığan berençe illärdän berse buldı, 1993nçe yılda başlanğan Ğäräp-İzrail tınıçlıq söyläşülären xupladı häm Ğazzäneñ xörriyäte öçen eşçänlek alıp bardı.

Şunı da iskärtep uzarğa kiräk: Törkiyäneñ Fälästin säyäsäte soñğı 10 yıldağı “Aq” partiya xökümäte çorında iñ yuğarı noqtasına citte. “Ğädälät häm qalqınu” partiyäse xökümäte tağın da köçle äytem häm ğämäl çarasın başqara. “Aq” partiya xökümäteneñ ğomum säyäsäte bik ğadi xoquqi nigezgä tayana: näq xalıqara cämäğätçelekneñ yaqlağanı kebek xalıqara xoquq häm kileşülär qısalarında ike däwlätle çişeleş tä’min itelergä tiyeş.

Yäğni İzrail däwläteneñ yanında çın ber Fälästin däwläte tözelergä tiyeş. Härkemneñ qabul itkäne kebek, bu däwlätneñ ile bulırğa, demokratiyağa nigezlängän citäkçelege bulırğa, xalıq iradäse däwlät qararlarında çağılırğa häm däwlätneñ çikläre belän möstäqillek xoquqı bozılmasqa tiyeş.

Fälästin däwläte bu üzençäleklärgä iyäme? Qızğanıç, yuq! Fälästin ile İzrailneñ yawı häm höcümnäre astında, demokratik ısul belän saylanğan “Hamas”nı İzrail häm Könbatış tanımıy, xalıqnıñ iradäse iğtibarğa alınmıy, Fälästinneñ çikläre häm möstäqillege isä yuq dip isäplänelä. Böten bu problemalarnıñ säbäbe – öleşçä fälästinlelär üzläre bulsa da zur külämdä İzrail häm xalıqara cämäğätçelekneñ yalğış säyäsätläre. Törkiyä bu säbäplärneñ ikesen dä abaylıy. Yäğni Törkiyä häm fälästinlelärneñ üz aralarındağı problemalarnı xäl itärgä tırışa, häm dä İzrailneñ yalğışların häm illegal, qanunsız totışın tänqitli. Törkiyä “Hamas”nı tanıy häm anıñ Abbas citäkçelege belän kileşüen häm urtaq xökümät tözüen yaqlıy.

Şul uq waqıtta İzrailneñ yawlap aluların häm yalğışların dönyağa citkerä, deklaratsiyäli häm mäs’äläne xäl itü öçen tığız tırışlıq sarıf itä. Bu tırışunıñ iñ yuğarı noqtası – 2010nçı yıldağı “Mavi Marmara” waqiğasına qağılışlı säyäsäte.

Törkiyä “Mavi Marmara” waqiğasında İzrailneñ Ğazzägä embargonı häm izolyatsiyäne tınıç yullar belän, kileşü yaqlı, xärbi bulmağan ısullar belän beterergä tırıştı. Ämma, belengäne kebek, bu säyäsät İzrailneñ xärbi qarşılıq birep, tınıç xalıqnı üterüe belän uñışsız qaldı.

Qızğanıç, Törkiyäneñ 10 yıllıq Fälästin häm Ğazzä säyäsäte öleşçä “Mavi Marmara” waqiğasınıñ, öleşçä dä soñğı yıllardağı Yaqın Könçığış täräqqiyätläreneñ basımı astında qaldı. Berençe çiratta, Törkiyäneñ İzrail östendäge diplomatik yoğıntı çaraları azaydı. Ämma bigräk tä “ğäräp yazı”nıñ uñışsızlıq belän tögällänüe häm Süriyä, Ğiraq, Misır, Liviyadağı tiskäre täräqqiyätlär Törkiyäneñ Fälästin häm Ğazzä säyäsätenä çağıştırmaça tiskäre räweştä yoğıntı yasadı.