Рoзa Кoрбaн: Икe гaсыргa сыймaгaн зыялы Кaюм Нaсыйри - Roza Qorban: İke ğasırğa sıymağan zıyalı Qayum Nasıyri
Төрeкләр һәм тaтaрлaр: уртaк кыйммәтләр 25/20 / Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär 25/20
Törkiyädä tatar şäxeslären tanıtuçı millättäşebez filolog, yazuçı, tärcemäçe Roza Qorbannıñ tatar xalqınıñ böyek mäğ’rifätçese, tanılğan tel ğalime, tarixçı, tärcemäçe, yazuçı, fol’klorçı Qayum Nasıyriğa bağışlanğan xezmäte turında qısqaça küzätü
Xalıqqa fidaqar’lärçä xezmät itkän, millät män’fäğaten üzeneñ yäşäw qıyblası dip sanağan tatar ğalimnäre häm ädipläre turında süz barsa, hiçşiksez tatar dönyasınıñ tañ yoldızı, tanılğan mäğ’rifätçe, tel ğalime, tarixçı, tärcemäçe, yazuçı, fol’klorçı Ğabdelqayum Ğabdennasıyr ulı Nasıyrov turında süz alıp barırğa kiräkter dip uylıym. Qayum Nasıyri 1825nçe yılda Qazan artındağı Zöyä öyäze Yuğarı Şırdan awılında tuıp üsä, bügenge köndä Yäşel Üzän rayonına kerä bu awıl. Ata-babaları uqımışlı näseldän bulalar. Ğaräp telen yaxşı belgänlär. Ul üze dä bu turıda istäleklär yaza. Anıñ buyınça xätta qul’yazma kitaplar da êşlägänlege mäğ’lüm. Qayum Nasıyri başta awılda uqıy, annarı Qazan mädräsäsen tämamlıy. İrekle tıñlawçı bularaq, Qazan universitetında belem ala. Belemle, küpqırlı, kürenekle ğalim Qayum Nasıyri tel, ädäbiyat, tabiğat’, geografiya, arifmetika, fiziologiya, geometria, botanika, tarix häm başqa fännär buyınça küp däresleklär avtorı da.
Qayum Nasıyri turında süz alıp barğan waqıtta, anıñ tatar mäğ’rifätçelek xäräkäteneñ başında torğan şäxeslärneñ berse ikänlegen assızıqlap ütärgä kiräkter. Anıñ êşçänlegenä berençelärdän bulıp Camal Wälidi, Fatix Ämirxan, Ğalimcan İbrahimov kebek şäxeslär möräcäğat’ itä. Fatix Ämirxan, Nasıyri êşçänlegenä bäyä birep, anıñ Yaña zaman ädäbiyatın başlap cibärüçelärneñ berse buluın bilgeli. Nasıyri üzeneñ êşçänlegen xalıqqa citkerü, nindider tanılu alu, anıñ äceren kürü belän qızıqsınmağan. Üz ğomerendä 40tan artıq xezmät yazğan, alar tel belemenä, xalıq awız icatına, ädäbiyatqa, tärcemä itügä häm başqa yünäleşkä bağışlanğan.
Tatar ädäbiyatı öçen ähämiyätle yünäleş bulıp Qayum Nasıyrinıñ ädäbi-tärcemäi êşçänlege tora. Ul şärıqtan kergän, nigezdä törek telendäge äsärlärne tatar telenä icadi tärcemä itkän. Nasıyri ğaräp avtorlarınnan törek ädäbiyatına kergän äsärlärne, syujetların saqlağan xäldä, yaña cirlektä, yaña ideya-êstetik qaraşlar belän bayıtıp, uquçığa citkerä. Misal öçen, anıñ “Äbüğalisina”sın belmägän keşe yuqtır. Ä ul törek telennän icadi tärcemä itelgän äsär.
Qayum Nasıyrinıñ iseme küplärgä tanış, bilgele. Anıñ uramı bar, tuğan yağında da anı zurlıylar, konferenŝiyälär uzdıralar. Törkiyäneñ ÄnKara şähärendä dä 2015nçe yılnıñ may ayında tatar mäğ’rifätçese Qayum Nasıyriğa bağışlanğan simpoziyum bulıp ütä. Qayum Nasıyri iseme ädäbiyatta ädäbi obraz bularaq urın alğan.
Qayum Nasıyrinıñ yaqtaşı, xäzerge waqıtta Törkiyäneñ Änkara qalasında yäşäwçe millättäşebez filolog, yazuçı, tärcemäçe Roza Qorbannıñ böyek tatar şäxese Qayum Nasıyriğa bağışlanğan xezmäte “Törki dönya tarixı häm mädäniyäte” jurnalınıñ “İdel-Ural zıyalıları” isemle säxifäsendä dönya kürä. Älege mäqalädä avtor böyek mäğ’rifätçe Qayum Nasıyrinıñ törki dönyağa yaxşı tanıluı turında basım yasıy. ”Qayum Nasıyri üze isän çağında uq anıñ öyendä çit il ğalimnäre qunaq bulğanı mäğ’lüm. Zamanında Qazanda Törkiyäneñ “İq’dam” gazetı xucası Äxmät Cäwdät Nasıyri belän dä oçraşqan Qayum Nasıyri”. Töreklär Qayum Nasıyrinı üzläreneñ tanılğan yazuçıları Äxmäd Midxätkä oxşatuları xaqqında da bilgeläp ütelä Roza Qorbannıñ xezmätendä. ”Äxmäd Midxät tä saf törek tele öçen can atqan şäxes bulsa, Nasıyri da tatar ädäbi telen üsterü, ädäbiyatnı xalıqqa yaqınaytu ölkäsendä zur êşlär başqarğan şäxes”, - dip yaza Roza xanım.
Roza Qorban törek telendäğe xezmäten “İke ğasırğa sıymağan zıyalı Qayum Nasıyri” dip atıy. Biredä kiñ qırlı tatar ğalimeneñ tormışı häm icatı täq’dim itelä. Yazmada Nasıyri äsärläre, icatı häm êşçänlegeneñ bügenge köndäge ähämiyäte birelä. Tuğan yağı Açasır, Qazandağı muzeyları, Qayum Nasıyri premiyäseneñ asılı turında da yazılğan älege xezmättä.
Xalqıbıznıñ uyanuına, telebezneñ ädäbi yasalışına bik köçle räweştä täêsir itkän böyek şäxesneñ, üzennän soñ bik küp icadi miras qaldırğan pedagog, êtnograf, tarixçı, mäğ’rifätçe, ğalim Qayum Nasıyrinıñ xalqına xezmät itüe, anıñ tel häm mädäniyätne propagandalawı, şulay uq Qayum Nasıyrinıñ böten tormışı häm fänni icatı mädäniara dialog, tarixı bergä yäşälgän millätlärne mädäniyätlären bayıtuğa kertkän öleş ürnäge bulıp tora.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) idel-tat.ru>news>novosti-tt>trkiy…
Qıyamova M.,”Törkiyädä millättäşebez tatar şäxeslären tanıta”. “İdel” jurnalı. 01.04.2020
2) https://tt.m.wikipedia.org>wiki>K...
Qayum Nasıyri-WİKİPEDİA.
3) addht.ru>enkarede-tatar-megrifetc…
“Änqarada tatar mäğ’rifätçese Qayum Nasıyriğa bağışlanğan simpoziyum ütte”. -İA Tatar-inform-. 19.05.2015
4) https://intertat.tatar>news>story...
Möbäräkşina Z.,”Bolğar” häm”tatar” atamalarına açıqlıq kertüçe Qayum Nasıyrine ni öçen tatar bayları yaratmağan? İNTERTAT. 26.10.2019
