Söyembikä xanbikä
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 21/19
Qazan xanlığınıñ mäşhür xatını Söyembikä xanbikä turında yazma
Tatar tarixında däwlät başlığı bulıp torğan berdänber xatın-qız, Söyembikä-xanbikä, xalqıbız xäterendä bügenge köngäçä qaharmanlıq, watanpärwärlek, imanğa tuğrılıq sıyfatların çağıldıruçı simvol räweşendä qabul itelä. Anıñ turında küpsanlı legenda häm riwayät’lär, bäyet häm cırlar icat itelgän. Söyembikä obrazı şiğ’riyättä häm proza äsärlärendä, rässamnär häm sınçılar icatında urın tapqan. Älege obraz sänğat’neñ törle ölkälärendä icat itüçe ostazlarıbıznı bügen dä ilhamlandırıp tora. Çönki anıñ yazmışı tarixıbıznın bäxetle mizgellären dä, qayğı-xäsrätlären dä, kiläçäkkä yünälderelgän ömet-xıyalların da-barısın da sıydırğan.
Tübän İdel belän Cayıq(Ural) yılğaları arasında, xätta tağın da yırağraq - Aral diñgezenä qadär suzılğan iksez-çiksez dalalarda nuğay qabiläläre küçmä tormış alıp barğan. Altın Urda tarqalğan çorda nuğaylar däwlät bulıp oyışalar. Xakimnäre - İdegäy näselennän çıqqan bäklär, morzalar. Nuğay xanı Yosıf bäk qızı Söyembikä, Nuğay Urdasına nigez salğan İdegäyneñ turunu.
İl belän idarä itkän berençe möselman xatın-qızlarınıñ berse bulğan Söyembikä-tatar xalqınıñ yözek qaşı,söyekle qızı,ixlas ğorurlığı,şul uq waqıtta yörägeneñ tözälmäslek yarası da ul.Söyembikä yazmışı,ber ük waqıtta,millätebezneñ yöz aqlığın häm dramatik tarixın da gäüdäländerä.Anıñ yäşäyeşendä güzällek,mähabätlek belän açı faciğa aralaşa.
Söyembikä-xalıqnıñ olı wä ärnüle yörägendä, xissiyät dönyasında irkäläp, buınnan-buınğa tapşırıla kilgän izge zatı, söyeneçe, ışanıçı, ömete. Ul - millät analarına, bik küp tatar xatın-qızlarına xas güzäl sıyfatlarnı, küñel nurların üzenä cıyıp alğan şäxes.
Söyembikä iseme belän törle legendälar yäşi,şul isäptän Qazan Kremlendä urnaşqan manara turında riwayät’ tä bar häm dä dön’ya ädäbiyatlarında,şul isäptän törek ädäbiyatında da anıñ obrazın alğan küp äsärlär icat itelä.
Mäsälän, törek yazuçısı Mustafa Öncülneñ “Qazan Mälikäse Noğay qızı Söyembikä Hatun” dip isemlängän äsärendä Qazan patşabikäse Söyembikäneñ qaharmanlığı, serlelege, böyeklege, buldıqlılığı, fidakar’lelege turında yazıla. Yazuçı üzeneñ äsärendä Söyembikäneñ qısqa ğına waqıt êçendä Qazan xanlığı belän idarä itüen, säyasi ziräklege belän anı rus däwläte êkspansiyäsennän saqlap qalırğa tırışqanlığın, törki xalıqnıñ ğorurlığı, yäşäyeş simvolına äylängän güzäl häm aqıllı xanbikäne, törki xalıqnıñ milli azatlıq ideaların üzenä tuplağan simvolik obraz bularaq taswirlıy.
Borınğı riwayät’lärneñ bersendä, rus padişahı Yawız İvan, Qazan xanbikäse Söyembikäneñ räsemen kürep, aña ğaşıyq bula, üzenä xatınlıqqa sorap, yawçılar cibärä. Ğorur Söyembikä moña riza bulmıy. Şunnan son Yawız İvan, zur ğaskär belän kilep, Qazannı yawlap ala, Söyembikäne üzenä buysındırmaqçı bula. Rizalıq birmäsä, bar xalqın qırıp beterü belän yanıy. Şunnan soñ Söyembikä teläsä-telämäsä dä rizalığın bilderä. Tik ber şart quya: 7 kön êçendä 7 qatlı matur manara qalıqsın. Yawız İvan böten rus ilennän ostalar cıyıp, alarğa 7 kön êçendä dönyada tiñe bulmağan mahäbät manara salırğa boyıra. Şulay itep, 7 kön êçendä 7 qatlı iskitkeç matur häm biyek manara äzer bula.
Şunnan soñ Söyembikä, Qazannan kitär aldınnan, manarağa menep, xalqı, ile, başqalası belän sawbullaşırğa röxsät sorıy. Yawız İvan röxsät itä. Söyembikä isä, manaranıñ iñ öske qatına menep, xalqı belän sawbullaşa da, asqa sikerep, üz-üzen hälaq itä… Faciğale yazmış, ayanıç ülem… Menä ni öçen xalıq Söyembikä obrazın, poêtik riwayät’lärgä törep, küñelendä saqlıy. Söyembikä xanbikä-ğomumtörki tarixnıñ da böyek qaharmanı. Anıñ möqatdäs obrazı-törki dönya öçen ğomumtörkiçelek ideyälären üzenä tuplağan oluğ simvollarnıñ berse.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Xucin F.,Qazan xanlığınıñ mäşhür xatınnarı:Söyembikä-Jurnal…
protatarstan.ru>suumbike-kazan-hanlygy
2)Kazan Melikesi Nogay kızı Süyümbike Hatun/Tarih/Milliyet Blog
blog.milliyet.com.tr>Blog
3)http://yazarmustafaoncul...mbike-hatun.html?m=1
4)Xanbikälärebez/Tarix/Tatar dön’yası/Söyembikä
syuyumbike.ru>tatar-doniyasy>istoriya
