Törki dönya xäzinäläre
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 19/19
Tanılğan fän êşleklese, ädäbiyat ğalime, küp sanda däresleklär avtorı, tänqitçe (tänqıyt’çe) Xatıyp Yosıf ulı Miñnegulovnıñ “Törki dönya xäzinäläre” isemle yazması
19nçı-20nçı ğasır başında Qazan iñ kürenekle şärıqşenaslıq (oriyentalistik), şul isäptän tyurkologik üzäklärneñ berse bula.Anda häm öleşçä Orenburg, Öfe, qalalarında basılğan kitaplar böten törki-möselman dön’yasında, xätta Ğosmanlı imperiyäsendä dä kiñ taralış taba.Qazan näşirläre törki qardäşlärebezneñ basma süzgä ixtıyacların qanäğat’länderüne dä üzläreneñ burıçı dip sanıy. İdel-yort näşriyatlarında qazaq, üzbäk, qırğız, törekmän, törek häm qayber başqa tellärdä qitaplarnıñ dönya kürüwe-monıñ açıq dälile.Qazan ğalimnäre Şärıq,böten törki qawemnärneñ tarixın, mädäniyäten, könküreşen, ruxi mirasın öyränügä dä üzlärennän zur öleş kertä.
Ütkän ğasırda Törkiyädä isä, ğomumtörki mänfäğat’lären küzdä totıp, şaqtıy ğına êşlär başqarıla. Ämma, qızğanıç ki, ike arada “timer pärdä” bulu arqasında İstanbul, Änkara basmaları Qazanğa kilep ireşmägän diyärlek. Xätta 20nçe-21nçe ğasırlar aralığında “Atatörek Kul’tura Märkäze” tarafınnan Törkiyädä basılğan 33 tomlıq törki ädäbiyatlar tarixı, antologiyäse, ênŝiklopediyäse kebek citdi xezmätneñ dä barı tik berniçä tomı ğına Qazanğa kilep citte, dip bilgeläp ütä üzeneñ xezmätendä Xatıyp Miñnegulov.
Qazaqstan üzeneñ möstäqıyl’legen alğannan soñ ğomumtörki mänfäğat’lären qayğırtuğa citdi iğ’tibar birä başladı. Soñğı yıllarda Qazaqstan şähärlärendä, yuğarı uqu yortlarında, ğıyl’mi häm mädäni üzäklärendä ğomumtörki planda şaqtıy möxim êşlär başqarıldı.Bu ayıruça ilneñ başqalası Astanadağı Törki akademiyä misalında açıq kürenä. Şunısı möhim: Törki akademiyä tatar tematikasına,ğalimnärebezne urtaq proyektlarğa tartuğa citdi iğ’tibar itä. Anıñ yärdämendä Qazan tyurkologlarınıñ distälägän monografiyäläre,mäqalä-xezmätläre basılıp çığa.
“Törki tärbiyä” dip isemlängän 2013nçe yılğı 1004 bitle antologiyä kitabı Almatı şähärendä näşer itelä. “Törki akademiyä äzerläp çığarğan kitaplarnıñ iñ külämlese häm sallısı. Ul,ğomumän,tözeleş-strukturası häm êçtälege belän,möğayen,unikal’ küreneşter. Bu añlaşıla da, çönki ul êlek tä,bügen dä bik ähämiyätle bulğan tärbiyä,ayıruça milli,törkilek mäs’älälärenä bağışlanğan.Bu antologiyägä bäyle proyektnı ğamälgä aşırıp,tatarğa mönäsäbätle materiallar minem taraftan tuplandı,saylandı häm tärtipkä salındı”,di Xatıyp Miñnegulov.
Bu antologiyä-çın mäğ’näsendä törki ğalimnärneñ üzara xezmättäşlek qılıp êşläü näticäse.Anı tözüdä Törkiyädän Mäxmät Äkici, Azärbaycannan, Qazaqstannan, Qırgızstannan, Üzbäkstannan da küp kenä ğalimnär qatnaşa.
“Törki tärbiyä” isemendäge bu antologiyä närsädän ğıybarät soñ? Anıñ töp öleşe tärbiyä proŝessınıñ häm ğomumän insan yäşäyeşeneñ üzäk mäs’älälären üz êçenä ala. Mäsälän: bişek tärbiyäse, ğadät-yolalar, äxlaq tärbiyäse, xezmät tärbiyäse, aqıl tärbiyäse, dini tärbiyä, êstetik tärbiyä, fizik häm êkologik tärbiyä häm başqa büleklärne antologiyä kitabı üz êçenä ala.
Antologiyädä 6 törki qawem alınğan: tatar, törek, qazaq, azärbaycan, qırğız, üzbäk. Bu xalıqlarğa mönäsäbätle tekstlar tatarnıqı tatarça, törekneke törekçä, qırgıznıqı qırğızça.
Antologiyneñ öçtän ber öleşen diyärlek törkilär tarixında möhim rol’ uynağan şäxeslär, alarnıñ tärbiyäwi xarakterdağı fikerläre, yazmaları alıp tora. Tatar ädäbiyatınnan Mäcet Ğafurineñ “Ana”,”Näsixät” häm başqa 10 şiğıre,Ğabdulla Tuqaynıñ “Su anası”,”Tuğan ciremä”,”Êş betkäç uynarğa yarıy”,”Ata ilä bala” häm başqa 20 şiğıre, Ğalimcan İbrahimovnıñ “Almaçuar”ı uquçılarğa täq’dim itelä. Antologiyäneñ tatar xalqı tärbiyäsenä qarağan öleşe şaqtıy bay. Fol’klor cıyıntıqlarınnan tış,alar arasında ğıyl’mi,ädäbi,tarixi kitaplar, êlekkege häm xäzerge çor avtorlarınıñ da äsärläre bar. Küp kenä misallar Ğabdulla Tuqay, Riza Fäxretdin, Utız İmäni, Mäcet Ğafuri, Qayum Nasıyri äsärlärennän dä alındı. Bala tärbiyäläü öleşendä Ğayaz İsxaqıynıñ “Käcül çitek” xikäyäse täq’dim itelä.
Törki dön’ya tarixın,mädäni baylıqların ğıyl’mi nigezdä öyränü, bügenge buınğa citkerü, äbi-babalarıbıznıñ ğasırlar buyına tuplanğan tormış täcribäsen köndälek ğamälgä kertü-möhim burıçlarnıñ berse, dip assızıqlap ütä Xatıyp Miñnegulov üzeneñ xezmätendä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Miñnegullov X.,”Törki dön’ya xäzinäläre”.Qazan utları,N12,2013
http://adiplar.belem.ru/xazina.htm
