Fatih Kärimi
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 15
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 15
Törek häm tatar milläteneñ urtaq qimmätlärennän, tatar zıyalılarınnan, yazuçı, mäğ’rifätçe häm jurnalist Fatih Kärimi xaqında qısqaça küzätü
Mäğ’rifätçe pedagog, näşir häm yazuçı, jurnalist Fatix Kärimi (Fatix Ğilman (Ğıylman) ulı Kärimev) 1870nçe yılnıñ 18nçe martında Samara gubernası Bögelmä öyäze (xäzerge waqıtta Tatarstan Cömhüriyäteneñ Älmät rayonı) Miñlebay awılında zamananıñ aldınğı qaraşlı keşese – Ğilman (Ğıylman) axun ğailäsendä dönyağa kilä. Başlanğıç belemne üz ätise uqıtqan awıl mäktäbendä alğannan soñ ul unber yıl buyı Çistayda Zakir xäzrät Qamali mädräsäsendä uqıy, anda bik tırışıp ğaräp, farsı tellären öyränä. 1892nçe yılda mädräsädän mödärrislek tanıqlığı alıp çıqqan ulın mulla itärgä telämiçä, Ğıyl’man axun anı, Törkiyägä cibärep, dürt yıl buyı (1892nçe-1896nçı yıllarda) İstanbul universitetında uqıta. Fatix anda fännär üzläşterüdän tış irken söyläşerlek däräcädä ğaräp, farsı, törek, franŝuz tellären dä öyränä.
İstanbuldan Rusyägä qaytqaç Fatix Kärimineñ ätise, axunlıq wazifasın taşlap, Orenburg şähärenä küçep kilä häm kitap bastıru şirkäten oyıştıru artınnan yöri başlıy. Bu êşkä ul üzeneñ ulın da tarta, anı näşirlek hönärenä öyrätü maqsatı belän başta Mäskäwdä altı aylıq isäp-xisap kurslarında, annarı Peterburgtağı İl’yas Boraganskiy basmaxanäsendä (tipografiyäsendä) uqıtıp qaytara.
1899nçı yılda Fatix Kärimi altın mäğ’dännäre (yatmaları) xucası Şakir Rämievneñ tärcemäçese sıyfatında dürt ay Awrupa illäre buylap säyäxät itä, Könbatışnıñ ğıylem-mäğ’rifäte, mädäniyäte, mäğarife belän tanışa. Anıñ bu säyäxättän alğan täêsirläre soñınnan “Awrupa säyäxätnamäse” isemle kitabında çağılış taba.
1900nçe yılda atalı-ullı Kärimilär, Orenburgta basmaxanä (tipografiya) açıp, 1902nçe yıldan tatar kitapların bastıru êşenä kereşälär. 1902nçe yılda Ğıylman Kärimi wafat bulğaç bu êş tulısınça anıñ ulı qulına küçä.
Bu waqıtlarda inde Fatix Kärimi ädäbi äsärlär avtorı, yazuçı-prozaik bularaq ta tanılıp ölgerä. 1898-1908nçe yıllar arasında anıñ “Cihangir mäxdümneñ awıl mädräsäsendä uquı” (Peterburg, 1898), “Salix babaynıñ öylänüe” (Orenburg, 1901), “Qaynana” (Orenburg, 1901), “Annan-monnan” (Qazan, 1908), “Xıyalmı, xaqiqätme (xaqıyqät’me)?” (Qazan, 1908) kebek xikäyäläre häm povest’läre basılıp çığa. Bu äsärlärendä ädip, 19nçı yöz tatar mäğ’rifätçe yazuçılarınıñ tradiŝyälären däwam itterep, cämğıyät’neñ üseşen totqarlap torğan qadimçelärne, iske tördäge mäktäp-mädräsä tärtiplären tänqıyt’li.
1905-1907nçe yıllardağı inqıylab çorında häm annan soñ F. Kärimi üzeneñ töp iğ’tibarın jurnalistlıq xezmätenä yünältä. 1906-1917nçe yıllarda ul Orenburgta çıqqan “Waqıt” gazetınıñ baş möxärrire bulıp êşli, şuşı gazet häm “Şura” jurnalı bitlärendä ictimağıy, mädäni tormışnıñ törle mäs’älälärenä bağışlanğan küpsanlı publiŝistik mäqalälären, oçerkların bastıra.
Tanılğan cämäğat’ êşleklese bularaq Fatix Kärimi Bötenrusiya möselmannarınıñ 1906nçı yılda uzğan ike qorıltayında delegat bulıp qatnaşa, s’ezdlarda räsmiläşterelgän “İttifaq’ äl-möslimin” säyäsi partiyäseneñ Üzäk Komitetına äğ’za bulıp saylana, Orenburgta oyışqan “Cämğıyäte xäyriyä”gä räislek itä.
1912-1913nçe yıllarda Balkan suğışı barğan çorda F. Kärimi “Waqıt” gazetı häm “Şura” jurnalınıñ maxsus xäbärçese sıyfatında İstanbulda yäşi häm Törkiyäneñ ictimağıy tormışı, suğış xälläre, mädäniyat, ädäbiyat yañalıqları, kürenekle keşelär belän oçraşuları häm fiker alışuları turında “Waqıt” gazetına daimi räweştä xat-yazmaların cibärep tora. Soñınnan alar, bergä tuplanıp, “İstanbul mäktübläre” iseme belän ayırım kitap bulıp basılıp çığa. (Orenburg, 1913).
F. Kärimi üzeneñ ädäbi-publiŝistik êşçänlegendä tatar xalqın başqa millätlärneñ tormışı-könküreşe, mädäniyate häm tarixı belän tanıştıruğa da zur urın birä. 1905-1912nçe yıllar arasında ul, polyak yazuçısı F.Puŝekoviçnıñ törle il xalıqları tormışı häm êtnografiyäse turında yazılğan kitaplarınnan faydalanıp, 26 kitapçıq bastırıp çığara.
Oktyabr’ inqıylabınnan soñ da Fatix Kärimi matbuğatta aktiv yazışa. 1925nçe yılda Mäskäwgä küçep, SSSR xalıqları Üzäk näşriyatında xezmät itä, N.Narimanov isemendäge Könçığışnı öyränü institutında törek tele däresläre alıp bara. Ber ük waqıtta ul şuşı yıllarda tärcemä êşe belän şöğıl’länä, pedagogikağa qağılışlı kitaplar yaza.
Ädipneñ ğomere faciğale tämamlana. 1937nçe yılnıñ 4nçe avgustında anı Mäskäwdä qulğa alalar. Şul uq yılnıñ 27nçe sentyabrendä SSSR Sovetlar Berlege Yuğarı mäxkämäseneñ xärbi kollegiyäse Fatix Kärimine ülem cäzasına xökem itä. 1959nçı yılda reabilitaŝiyälänä, iseme aqlana.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Kärimi Fatix/Matbuğat.ru
Matbugat.ru>enc>krimi-fatih-172
2)Ğaynullin M.,Fatix Kerimi(1870-1937)//Tatarskaya literatura XIX v.-Qazan’:Tatar.kn.isd-vo,1975.
3)Ğaynetdin M.,Ğasırlar mirası.-Qazan:Tatar.kitap näşr.,2004.
4)Ğaynetdinov M.,Mäğ’rifätçe ädip//Miras.-1995 N7.
5)Tatar zıyalıları.tarixi portretlar:Uqıtuçılar häm yuğarı sıynıf uquçıları öçen mäqalälär cıentığı/Töz.:Möxämmätşin R.M.,-Qazan:”Mäğarif’’ näşriyatı,2003.
Fatih Kärimi (latin) / Kiril variantı (Фaтиһ Кәрими) tübändäge sıltamada:
