Xämit Zöbäyer Qoşay (Хәмит Зөбәер Кошай)
Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 07
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 07
Färidä Ğaffarova mäğ'lümatlärenä nigezlänep, Törkiyä däwläte tözeleşenä, fän üseşenä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan ğalim Xämit Zöbäyer Qoşay xaqında qısqaça küzätü
Millättäşlärebez arasında törek xalqınıñ mäğarifen, mädäniyäten dönyaküläm fänni mäydanğa çığarırday zur açılışlar yasağan häm şunuñ belän Törkiyä mädäniyäte tarixında tirän êz qaldırğan olı ğalimnär bar. Şularnıñ berse - üzeneñ fänni xezmätläre, arxeologiya ölkäsendäge açışları belän dönyaküläm tanılu alğan Xämit Zöbäyer Qoşay.
Ul balaçaqtan uq Törkiyädä yäşägän, şunda uqığan, üskän häm anıñ milli añı da, başqa möhacir millättäşlärebezdän ayırmalı bularaq, törekçelek ruxında formalaşqan. Läkin ozaq yıllar buyı Sadri Maqsudi, Yosıf Aqçura, Zäki Wälidi, Ğayaz İsxaqi kebek millätpärwärlär belän yaqınnan aralaşıp yäşägän, êşlägän Xämit Zöbäyer tatar ädäbiyatı, tarixı, mädäniyatı belän dä tiränten qızıqsınğan, belgän. Anıñ "Qazan", "Törek kültür araştırmaları" häm başqa jurnallarda çıqqan küp sanlı mäqaläläre şunı raslıylar.
Ğabdelxämit Zöbäyer 1897 nçe yılda Minzälä öyäze Telänçe Tamaq awılında tuğan. Başta ul atasınıñ tuğanı - şul yaqlardağı mäşhür Ğabdelcabbar xäzrät mädräsäsendä uqıy. Anıñ äniseneñ señelese Rizaêddin Fäxreddindä kiyäwdä bula. Ätise, uquın däwam itär öçen, Xämitne Boxara mädräsäsendä uquçı abıysı yanına cibärergä teläsä dä, 9 yäşlek Xämit Rizaêtdin Fäxreddin bulışlığı belän İstanbulğa uqırğa cibärelä häm ul Galatasarayda urnaşa.
Xämit Zöbäyer 1912 nçe yılda uquın uñışlı tämamlap, liŝey sıynıfına uqırğa kerä. Balkan suğışı başlanu säbäple uqular tuqtalıp tora, Xämit yaralı suğışçılarnı däwalıy torğan xärbi sırxawxanädä, gospitalʹdä xezmät itä. 1914nçe yıldan inde ul Selaniktağı (Salonikadağı) Midxät patşa mäktäbendä uqıy başlıy. Berazdan ul yuğarı belemne Macarstanda (Vengriyädä) almaqçı bula, tik kitmiçä qala. İstanbulda ike yıl uqığannan soñ ul möğallimlek diplomı ala häm Kadıköy bistäsendä mäktäptä fizkulʹtura (tän tärbiyäse) uqıtuçısı bulıp êşli başlıy.
Nihayatʹ, Xämit Zöbäyer üz telägenä ireşä - 1917nçe yılda ul Macarstanğa (Vengriyägä) kitä. Budapeştta universitet tämamlıy häm 1925nçe yılda, inde doktorlıq däräcäse alıp, Törkiyägä qayta. İstanbul universitetınıñ berärsendä uqıtırğa teläsä dä, urın bulmaw säbäple, anda êşkä urnaşa almıy. Şul uq yılnı Xämit Zöbäyer - mäğarif ministrlığı qaramağındağı kitapxanälär inspektorı bulıp êşli başlıy häm 3 aydan soñ inde ul Xars, Aşari atika kitapxanäläreneñ bülek mödire bula, ä berazdan soñ muzeylar departamentı mödire itep küçerelä. X.Zöbäyer - Änkara êtnografiya muzeyına nigez saluçı ğalim, beraz waqıt anıñ mödire dä bulıp tora. Soñraq ul Borınğı qulʹyazmalar muzeyınıñ häm Törkiyädäge barlıq muzeylarnıñ ğomum mödire (generalʹ direktorı) bula häm şul urınında 1929 nçı yıldan 1949 nçı yılğa qadär êşli. Annarı ul Änkara êtnografiya muzeyına direktor itep quyıla häm şunda 1962nçe yılğa qadär êşläp, layıqlı yalğa, pensiyägä çığa. 1964-1969nçı yıllarda Xämit Zöbäyer iske yazmalar häm muzeylar generalʹ departamentlığında inspektor bulıp êşli häm 1969nçı yılda inde bötenläygä pensiyägä kitä.
Filologiya fännäre doktorı Xämit Zöbäyer 30 nçı yıllar başında familiyälär turında qanun çıqqannan soñ üzenä familiyä itep tönʹyaq töreklärennän bulğan Qoşay isemen ala häm Xämit Zöbäyer Qoşay bula.
Ul inglizçä, almança, madʹyarça yaxşı belgän häm şul tellärdä dönyanıñ küp illärendä uzdırılğan törle fänni konferenŝiyälärdä çığışlar yasağan. Doktor Xämit Zöbäyer Qoşay arxeologiya, êtnografiya häm folʹklor ölkäsendä dönyaküläm tanılğan belgeçlärdän sanalğan. Ul üzeneñ arxeologik açışları, tabışları belän Törkiyä tarixına ğına yañalıq kertep qalmıy, dönya arxeologiya häm tarix fänenä dä üzgäreşlär kertä.
Xämit Zöbäyer Qoşay tirän belemle arxeolog, êtnograf ğalim bulu östenä iskitkeç oyıştıru sälätenä dä iyä bula. Ul - Törek Tarix cämğıyäten oyıştıruçılarınıñ berse bula. Şulay uq ul İstanbuldağı Ayasofiya mäçeten muzey itep oyıştıruğa da zur köç quyğan ğalim.
Xämit Zöbäyer Qoşay törek xalqına anıñ mädäniyäten, fänen üsterügä xezmät itsä dä, üzeneñ tatar millätennän bulğanın berqayçan da onıtmıy. Ul ğomere buyına "Törek yurdu" jurnalında tatar xalqı ädäbiyatına, tarixına, êtnografiyäsenä bağışlanğan mäqalälären bastırıp torğan, tatar xalqı yazmışı, anıñ kiläçäge öçen borçılıp yäşi.
Xämit Zöbäyer Qoşay 1984nçe yılda 87 yäşendä wafat bula.
Törkiyädä törek xalqınıñ mädäniyätendä tirän êz qaldırğan bu olı ğalimne zurlap iskä alalar. Anıñ xezmätläre bügen dä dönya arxeologiya tarixında däreslek häm başlanğıç çığanaq bulıp xezmät itälär, alar yuğarı uqu yortlarında tarix, êtnografiya, arxeologiya fakulʹtetlarınıñ uqu programmalarında kertelgännär.
Şulay itep, 20nçe ğasır başında Rizaêtdin Fäxreddin tarafınnan Törkiyägä belem alırğa dip cibärelgän 9 yäşlek Xämit Zöbäyer Qoşay ğomere buyına törek xalqına xezmät itep häm üzeneñ xezmätläre belän Törkiyä mädäniyäte tarixında tirän êz qaldırğan, arxeologik açışları belän dönya arxeologiya fänenä üzgäreşlär kertkän mäşhür ğalimgä äylänä.
Kädriyä Mäyvacı
Xämit Zöbäyer Qoşay (latin) / Kiril variantı (Хәмит Зөбәер Кошай) tübändäge sıltamada:
Çığanaqlar:
1) "Bezneñ miras" jurnalı (beznenmiras.ru). Färidä Ğaffarova."Xämit Zöbäer Qoşay"-(1897-1984).30.10.2016.
2) Ğaffarova F.Y. Tatar möhäcirläre.-Qazan:"Fän" näşriyatı, 2004.
