Yosıf Aqçura (Йосыф Акчура)
Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 03
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 03
Törkiyä däwläte tözeleşenä, fän üseşenä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan ğalim häm däwlät êşleklese Yosıf Aqçura turında qısqaça küzätü
Yosıf Aqçura (Yosıf Xäsän ulı Aqçurin) - tatar dönʹyasın Törkiyä häm törki dönya belän bäyläp toruçı ğalim! Şaqtıy möhim êşlär qılıp qaldırğan böyek şäxes ul!
Yosıf Aqçura - kürenekle tatar yazuçısı, näşir, jurnalist, säyäsätçe häm cämäğatʹ êşleklese, tatar-törek millätläreneñ barlıqqa kilüenä ğayatʹ zur öleş kertkän, törek millätçelege ideologlarınıñ berse.
Yosıf äfände – 1876nçı yılda Semberdä baylar ğailäsendä tuğan. Ätise Xäsän Söläyman babaynıñ ikençe ulı bula Yosıf. Änise dä tanılğan şäxeslärdän - Ğabderäşit Yunısovnıñ qızı Bibi Qamär bula. Bu ğailäneñ ber genä balaları isän qala, ul da bulsa Yosıf Aqçurin. Ätise wafat bulğannan soñ, (ul çaqta Yosıfqa 7 yäş tulqan bula) 1883nçe yılda änise belän Qırım aşa Törkiyäneñ İstanbul şähärenä küçenälär. Biredä ul başlanğıç mäktäpkä yöri başlıy. 1885nçe yılda änise şäyex Şamilneñ yıraq tuğanı bulğan beräwgä kiyäwgä çığa. 1895nçe yılda Yosıfnı Harbiyä xärbi mäktäbenä uqırğa birälär. Bu mäktäpne uqıp çıqqannan soñ Trablosta (Libiyada) ofiśer bulıp xezmät itä.
1897nçe yılda Soltan Abdulxämitkä qarşı xäräkät itkän ofiśerlar törkemendä (‘’yäş’ töreklär’’oyışmasında) qatnaşuda ğayeplänep qulğa alına häm aña ülem qararı çığarıla. Soñraq cäza sörgenlek belän alıştırıla.
1900nçe yılda franśuz ofiśerları yärdämendä sörgennän kaçıp, Franśiyägä kitä. Parijda Sorbonna universitetınıñ yuridik bülegen tämamlıy.
1904nçe yılda da törek telendä “Säyäsätneñ öç töre” dip isemlängän mäqaläsen yaza.
1905nçe yıl inqilabı (revolyuśiyäse) könnärendä Qazanğa qayta. 1905nçe yılnıñ üktäbrennän çığa başlağan “Qazan möxbire” gazetınıñ baş möxärrire bula. “Möxämmädiyä” mädräsäsendä tarix, geografiya fännären uqıta. “Möselman ittifaqı’’partiyäsen oyıştıruda qatnaşa, tatar milli azatlıq xäräkäteneñ uñ qanatı citäkçelärennän berse bulıp tanıla.
1906nçı yılda Däwlät Dumasına saylaw aldınnan qulğa alına, şul säbäple namzätlege (kandidaturası) saylaw isemlegennän töşep qala. Saylaw ütkäç törmädän çıgarıla. Törmädä utırğanda da bik küp yazmalar yaza. Yazmalarında törki xalıqlarnıñ berlege ideyäsen, törkiçelek, törekçelek fikeren alğa sörä. Yosıf törmädän çıqqaç berniçä könnän soñ patşa Berençe Dumanı tarqata.
Qısqası, Yosıf Aqçura Rusiyädä säyäsi êşçänlek alıp bara almayaçağın añlıy häm Törkiyädä 1908nçe yılda patşa parlamentnı cıyarga irek birgäç häm säyäsi totqınnarğa yarlıqaw (amnistiya) iğʹlan itkäç Törkiyägä qayta. İstanbul şähärendä töplänep, jurnalistlıq häm aktiv cämäğatʹ êşçänlegen däwam itterä. Ul 1911nçe yılda çığa başlağan ‘’Türk yurdu’’ isemle jurnalğa nigez saluçılarnıñ berse, ozaq yıllar buyı anıñ möxärrire wazıyfaların üti. ’’İttixad wä täräqʹqıy’’ partiyäseneñ märkäz komitetına äğʹza itep saylana. Rusiyädä yäşäwçe törki-tatar xalıqları xoquqların yaqlaw komitetı, tatar möhacirläre berläşmäse, “Törek uçağı” kebek cämäğatʹ häm ğilmi (ğıylʹmi) oyışmalarnıñ başında tora.
Mostafa Kemal Atatörekneñ äydäp baruçanlığındağı törek milli bäysezlek köräşendä yaqınnan qatnaşıp, bu xäräkätneñ ideologlarınnan berse bulıp tanıla.
Yosıf Aqçura sugıştan soñ xärbi äsirlektäge törek soldatların, xärbilären qotqaru öçen 1918nçe-1919nçı yıllarda qabat Rusiyädä bula.
Yosıf Aqçura tormışınıñ sonğı çorında (1919nçı-1935nçe yıllarda) Kemalʹ inqilabı (inqıylabı), azatlıq suğışı häm Törkiyädä cömhüriyät (respublika) idaräse yıllarına turı kilä. Törkiya Cömhüriyät (Respublika) bulıp iğʹlan itelgäç, ul Milli Mäcles xalıq ışanıçlısı (parlament deputatı) itep saylana, annan soñ İstanbul universitetı professorı häm Törkiyä İlbaşı Mostafa Kemalʹ Atatörekneñ mädäniyat häm säyäsät mäsʹälälärennän kiñäşçese sıyfatında xezmät itä.
1931nçe yılda Atatörek citäkçelegendä ul Törek tarix cämğıyäten tözüdä qatnaşa, anıñ räise itep saylana. 1932nçe yılda ul Däwlät başlığınıñ boyırığı belän Törek tarix kongressı êşenä citäkçelek itä.
1935nçe yılnıñ 11nçe mart könne İstanbul universitetı uquçı yäş’lärenä, studentlarına çirattağı lekśiyasen uqırga dip çığıp kitkän cirennän yulda wafat bula häm şähärneñ Ädirnäkapı ziratına cirlänä.
Ädäbiyatqa, törki xalıqlarnıñ säyäsi üz añı üseşenä, milli azatlıq xäräkätläre tarixına bağışlanğan xezmätlär avtorı bularaq tanılğan ğalim Yosıf Aqçuranıñ iseme Törkiyä başqalası Änkaradağı üzäk uramnarnıñ bersenä dä birelä. Yosıf Aqçura belän bäyle törle çaralar häm Tatarstanda häm Törkiyädä dä bilgeläp ütelä. Törki cömhüriyätʹ häm törki xalıqlarnıñ bäysezlege yulında kürsätkän xezmätläre iskä alınıp, anıñ ruxına doğalar qılına.
Kädriyä Mäyvacı
Yosıf Aqçura (latin) / / Kiril variantı (Йосыф Акчура) tübändäge sıltamada:
Çığanaqlar:
1)Azatlıq radiosı:Gıybrätle Yazmışlar.Yosıf Aqçura-ike ildä dä üzgä fikerlär taratqan şäxes.Avtor Nadir Däwlät.-İstanbul Säüdä Universitetı professorı.26.05.2015.
2)yalkın.com.(Yalqın-kiläçäkne yaptırta).Yosıf Aqçura häm Mannur Sattarnıñ tuğan könnäre!
3)Azatlıq radiosı:(Soñğı mägʹlümatlar.Avtor:Dcamaletdin Validov.Oçerk istorii obrazovannosti i literaturı tatar’’.1986 isemle kitapnıñ inglizçä iskärmä-beleşmäsennän alındı.)
4)Damella Galimcan äl-Barudi,tärcemäi xäle.-Qazan.-1904.
5)Öç tapız bä säyäxät.-Kahirä.1904.
6)Golum bä Tarix.-Qazan.1906.
7)Din monazaralarında irkençelek xaqında. –Qazan.1906.
8)Tyurkizm.-İstanbul.1928.
9)Ê.Nigʹmatullin.Totkınlıkta//Qazan utları.-1998.-N7.
