Ädhäm Tenişev
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 16/20
Dön'yaküläm tanılğan tyurkolog-ğalim Ädhäm Tenişev turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı filologiyä fännäre doktorı Fänüzä Nuriyevanıñ, filologiyä fännäre kandidatı Ênce Qadıyrovanıñ, jurnalist Alinä Ğaliyevanıñ xezmätlärenä nigezlänep äzerlädek.
Ädhäm ağa Tenişev kem ul digän sorawğa cavap birergä teläsäñ, bixisap küp êpitet häm sıyfatlarğa möräcäğat’ itärgä mäcbür bulasıñ. Borınğı törki süzlek, dürt tomlıq “Törki tellärneñ çağıştırma-tarixi ğrammatikası”, ”Sarı uyğur tele”, ”Uyğur teleneñ dialektları” häm başqa xezmätläre belän böten dönyadağı tyurkologiya fäne üseşenä zur öleş kertkän, törki tellär ölkäsendä dönyaküläm ataqlı ğalim, Rusiyä fännär akademiyäseneñ möxbir äğ’zası, älege akademiyäneñ Tel beleme institutında Ural-Altay telläre bülege mödire, Törkiyädäge “Törek Tel Cämğıyäte”neñ şäräfle äğ’zası, filologiya fännäre doktorı, professor, Rusiyä Fännär akademiyäseneñ atqazanğan fän êşleklese ul Ädhäm Tenişev.
Çınnan da, Ädhäm Räxim ulı ğacäyep zatlı şäxes bula. Aña tatar häm başqort ğalimnäre genä tügel, bälki, törek, qazaq’, üzbäk, törekmän, uyğır, buryat, yaqut, qalmıq häm başqa xalıqlar öçen dä yış möräcäğat’ itüläre mäğ’lüm.
Ğalim çığışı belän ük asıl näseldän – morzalardan. Ul, Altın Urda xannarına barıp totaşa torğan näsel tarmağınıñ 25nçe buını bulıp, 1921nçe yılnıñ 25nçe aprelendä Penza şähärendä zıyalı tatar ğailäsendä dönyağa kilä. Ätise Räxim ağa Tenişev Qazanda tatar revolyuŝionerı Mullanur Waxitov belän bergä uqığan bulğan. Änise Äminä apa Qoläxmätova – yazuçı Ğafur Qoläxmätovnıñ tuğanı. Äbise Xäbibcamal apa Penzada mäçet saldıra. Anıñ turında üz zamanında Rizaêtdin bine Fäxretdin “Mäşhür xanımnar” kitabında bik täfsilläp yazıp qaldırğan.
Bulaçaq ğalim tatar mädäniyäten üsterügä üzlärennän öleş kertkän, belemne yuğarı bäyälägän ğailädä tärbiyälänä, şäxsi kitapxanälärendäge ğaräp, farsı, rus kitapların, ğaräp grafikası belän yazılğan borınğı qul’yazmalarnı uqıp-tıñlap üsä.
Üz ğomeren millätkä bağışlaw fikere qayçan borınlanğandır, monısı bezgä bilgesez, läkin mäktäpne tämamlap, texnik yünäleş saylagan Ädhäm, beraz uraw yullar belän bulsa da 1945nçe yılnıñ 1nçe martında Leningrad däwlät universitetınıñ Şärıq’ telläre bülegen qazana. Ä inde 1949nçı yılnı Tenişev “Qıpçaq tele häm anıñ başqa tellär belän bäyläneşe” isemle diplom yaqlıy häm aspiranturağa kerä. Anda isä dissertaŝiyäneñ tikşerü ob’ektı itep iske uyğır telen saylıy. Bu telne grammatik yaqtan tikşerä häm analizlıy. Berazdan aña üzenä dä Qıtayda uyğırlar belän aralaşıp yäşäw nasıyp bula. Ğalim anda 3 yıl yäşi. Ul şäkertlärenä häm aspirantlarğa lekŝiyalär uqıy, borınğı tellär turında “Törki tellär öyränügä kereş” häm “ Törek tele grammatikası” isemle ike monografiyä yazıp, qıtay telendä bastırıp çığara.
Kiñ häm küpqırlı fänni êşläre Ädhäm Tenişevnı törki dönyada ataqlı citäkçe itep tanıta. 1963nçe yılda ul Rusiyäneñ (ul waqıtta SSSR) Fännär Akademiyäseneñ törki häm mongol telläre laboratoriyäsen citäkli, 1977nçe yılda YUNESKOnıñ “Awrupanıñ lingvistik atlası” möxärriyäte äğ’zası bula.
Ädhäm Räxim ulı 10nan artıq doktor häm 30lap fännär kandidatı äzerli. 1982nçe yılda fänni häm oyıştıru ölkäsendäge uñışları öçen anı Törek lingvistik cämğıyäteneñ maqtawlı äğ’zası itep bilgelilär. 1984nçe yıldan – Räsäyneñ (ul waqıtta SSSR) Fännär Akademiyäseneñ möxbir äğ’zası.
Kiñ êrudiŝiyäle, tyurkologiyä üseşenä zur öleş kertkän dönyaküläm bilgele ğalim - Ädhäm Räxim ulı tatar ğalimnäre belän härdaim bäyläneştä torğan. 2002nçe yılda “Törki tellärneñ çağıştırma – tarixi grammatikası” kitabınıñ altınçı tomın tämamlıy, läkin basılıp çıqqan kitapnı qullarında totıp qaraw bäxetenä ireşä almıy qala, 2004nçe yılnıñ 11nçe iyülendä wafat bula.
Dön’yaküläm tanılğan tyurkolog-ğalim Ädhäm Räxim ulı tuğan milläte - tatar xalqın häm ğomumän törki xalıqnı yaratıp, härçaq xäyerxaqlı bulıp yäşägän.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) https://tt.wikipedia.org>wiki>Ädh...
Ädhäm Tenişev-Wikipedia
2) gıylem.tatar>archives
Ğaliyeva A.,”Törki tellärne yañadan açuçı.Ädhäm Tenişevnıñ fänni yulı”.“Ğıylem” jurnalı.04.11.2016
3) https://tatar-inform.tatar>archive
Nuriyeva F.,Qadıyrova Ê.,“”Fän/Zıyalı şäxesne iskä alıp/”.04.08.N31”.19.09.2006