Germaniyädän Törkiyägä kiterelgän tatar xärbi äsirläre
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 02/20
Гeрмaниядән Төркиягә китeрeлгән тaтaр xәрби әсирләрe
Törkiyäneñ Märmärä universitetı Türkologiyä institutı doktorı, ğalim İsmäğıyl’ Türkoğlu xezmätlärenä nigezlänep Berençe Bötendönya suğışı waqıtında Germaniyädän Törkiyägä kiterelgän tatar xärbi äsirläre turında qısqaça küzätü
Berençe bötendön’ya suğışı 1914nçe yılnıñ 15nçe iyülendä başlanıp, 1918nçe yılnıñ axırına qadär däwam itkän. Ul zamandağı iñ köçle derjavalardan ike koaliŝiyäneñ: ber yaqtan Germaniyä, Avstro-Vengriyä, Törkiyä häm Bolgariyä, ä ikençe yaqtan 1907nçe yılda berläşkän Atlanta illäre - Rusiyä, Franŝiyä, Böyekbritan, Serbiyäneñ qotoçqıç bäreleşe näticäsendä böten Awrupa häm öleşçä başqa qıytğalar da ut, qan, wäxşät, açlıq, mixnät êçendä qalğan.
Läkin suğış-suğış inde. Kemgäder pulya, kemgäder ştık täq’direnä, ä kemgäder äsir bulırğa yazğan.
Törek ğalime İsmäğıyl’ Türkoğlu süzlärenä qarağanda, Berençe Bötendönya suğışı yıllarında Rusiyä armiyäsendä yaqınça ber milliyon tiräse möselman soldatı qatnaşa. Suğış başında uq Ğosmanlı xökümätenä Xälim Sabitneñ Germaniyä häm Awstriyädäge äsir tatar soldatları turında birgän raportında kürsätelgänçä, Germaniyädä un meñ, Awstriyädä tuğız meñ tiräse äsir tatar soldatı bula. 1916nçı yılnıñ mart ayında Germaniyädäge tatar äsirläreneñ sanı 23 meñgä citä. Tatar äsirläre Zossendäge Vyenberglager’, Vunsdorf häm Avstriyädäge Êger lagerlarında başqa möselman äsirlärennän ayırım totılğannar. Alarnıñ sanı 10 meñ çaması bulğan.Başqa lager’lardağı äsir tatarlarnıñ sanı isä yaqınça 20 meñ bula. Ğosman Toqumbet, Ğabdräşit İbrahim, Xälil Sabit, Perm’nän Säyix Xörmätulla, Äxmät Möxetdin, Ğalimcan İdris isemle keşelär Ğosmanlı häm Germaniyä däwlätläreneñ yärdäme belän tatarlarnı Ğosmanlı däwlätenä küçerü propagandası alıp baralar. 1916nçı yılnıñ mayında Törkiyägä kiterelgän meñ keşelek törkemne Kon’ya, Äf’yun, İskeşähär, Bursa, Änkara, Adana, Biläcik şähärlärenä urnaştıralar.
Germaniyädä alıp barılğan propaganda näticäsendä 1916nçı yılnıñ mart-may aylarında yözläp tatar soldatınnan torğan törkem Ğosmanlı xakimiyäte çaqıruı buyınça İstanbulğa kiterelä, alardan “Aziya batal’on”ı oyıştırıla. Älege batal’on Ğıyraq frontına inglizlar belän suğışqa yullana. Bu batal’on suğışçılarınıñ ber öleşe suğışta hälak bula. 400 soldat,inglizlärgä äsirlekkä êlägep, Hindstanğa kiterelä. Suğış betkäç, 1920nçe yılda bu äsirlär yañadan İstanbulğa, alarnıñ ber öleşe tuğan illärenä kire äylänep qayta. İstanbulda qalğannarnıñ ber öleşe soñraq Yaponiya, Koreya, Awrupa häm Amerika Quşma Ştatları kebek illärgä küçenälär.
1917nçe yılnıñ ğıynwarında Ğosmanlı däwläteneñ Budapeşttağı ilçese Äxmät Xikmät (möfti ulı) yärdäme häm soltan Mäxmüt Räşid färmanı belän Germaniyä häm Avstriyädäge äsirlär lager’larınnan yaqınça ike yöz keşe Törkiyägä qaytarılıp, Bursa, Qırşähär, Adapazarı, Änkara, Bolu vilayät’lärenä urnaştırıla.
Dokumentlardan kürengänçä, Berençe Bötendönya suğışı waqıtında äsirlekkä êläkkän Rusiyä möselmannarınıñ 200-300läbe Ğosmanlı imperiyäsendä qala. Läkin alarnıñ qaysı millät wäkile buluı turında mäğ’lümat yuq. Barı tik qayberläreneñ tatar ikänleklären isemnäre häm tuğan, yäşägän urınnarına qarap açıqlarğa mömkin, dip yaza İsmäğıyl’ Türkoğlu.
1917nçe yılnıñ martında Äxmäd Ağauğlı, Xösäyenzadä Ali bäy häm Yosıf Aqçura Germaniyädä äsir möselman ğaskäriläre lager’ların ziyarät qılalar häm alarnıñ Ğosmanlı däwlätenä tuğrı xezmät itä aluğa mömkinlekläre bulmawnı belderep, xökümätkä raport birüläre turında bilgeläp ütä törek ğalime üzeneñ xezmätendä.
Biçara tatar ğaskäriläre… Başta rus ğaskäre belän berlektä almannarğa qarşı suğışsın, soñraq äsir töşep, ozaq qına Germaniya lager’larında mixnät çiksen, İstanbul öçen Ğıyraq frontında inglizlärgä qarşı suğışta äsirlekkä töşep, Hindstanğa kitsen, şunda berniçä yıl cäfa çiksen, soñraq yañadan İstanbulğa qaytıp, küpme çilängännän soñ, Odessa arqılı tuğan illärenä qaytarılsın. Alarnıñ Rusiyädäge yazmışların öyränü älegä qadär xäl itelmägän fänni mäs’älä bulıp qalğan… Tatar ğaskäriläreneñ yazmışın Stalin çorında öyränü mömkin bulmağan. Xäzerge waqıtta tatar tarixçıları bu ğaskärilärneñ yazmışın öyränep, alar turında fänni xezmätlär yazalar, dokumental’ häm ädäbi kinofil’mnar äzerlilär.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) İsmäğıyl’ Türkoğlu.”19nçı ğasır-20nçe yöz başı törek-tatar bağlanışları”.”Bezneñ Miras” jurnalı. N1(13) Ğıynwar,2013
2) beznenmiras.ru>…
Märdanov.R.,”Suğışta wäyran bula ğaziz başlar…”. “Bezneñ Miras” jurnalı, 20.10.2014
