Ğaliäskär Qamalnıñ “İstanbul mäktübläre”ndä janr xasiyätläre
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 26
Ğaliäskär Qamalnıñ “İstanbul mäktübläre”ndä janr xasiyätläre turında qısqaça küzätü
Änisä Aliyevanıñ yazmasına nigezlänep, Ğaliäskär Qamalnıñ “İstanbul mäktübläre”ndä janr xasiyätlärenä tuqtalıp uzarbız.
Tatar ädäbiyatınıñ klassik yazuçısı, tatar teatrına nigez saluçı ataqlı dramaturg Ğaliäskär Qamal - tatar waqıtlı matbuğatına da nigez saluda, anı üsterüdä üzennän zur öleş kertkän ädiplärneñ berse.
1905nçe yıl inqıylabı alıp kilgän matbuğat irege anı jurnalist bularaq ta tanıta. Anıñ jurnalistlıq êşçänlege “Qazan möxbire” isemle berençe tatar gazetınnan başlana häm 1905nçe yıldan alıp ğomereneñ azağına çaqlı waqıtlı matbuğat belän bäyläneşen özmi, gazet redakŝiyälärendä êşli.
Ğ. Qamalnıñ icatı kiñ diapazonlı. Ul törle janrlarda irken êş itä. Anıñ qalämenä säyäxätnamä janrı da yat tügel. ”Yoldız”da basılğan “İstanbul mäktübläre” digän yul’yazmaları mäğ’lüm. Bu säyäxätnamäneñ yazıluı ädipneñ Qazannan “Yoldız” gazetı jurnalistı bularaq Törkiyägä maxsus xäbärçe bularaq baruı belän bäyle. İstanbul - bezneñ ädäbiyatıbız öçen êzsez şähär tügel. Monda tatarnıñ berençe prozaigı Musa Aq’yegetzadä bulğan. Monda Därdemänd, Şärif Qamal bulğan. Qaysı uramnarda alarnıñ êzläre qalğan? Monda “Waqıt” gazetı möxärrire Fatiyıx Kärimi yörgän häm nihayat’ biregä 1912nçe yıl azağında “Yoldız” gazetı möxärrire sıyfatında Ğ. Qamal kilgän.
Ğ. Qamal İstanbulğa ike märtäbä kilä. 1901nçe yıldağı säfärendä ul törek yazuçıları, şul isäptän Kemal belän tanışa häm Qazanda açqan “Mäğarif” kitap kibetenä bik küp törek ädäbiyatı alıp qayta, anı xalıqqa satunı oyıştıra.
Suğış xälendäge ildän ul “Yoldız”nıñ uquçıları öçen xäbärlär, Törkiyäneñ iq’tisadıy, säyäsi, mädäni xällären taswirlap ozın-ozın mäqalälär cibärep tora. Alarda Törkiyä xalqınıñ şul çordağı tormış-könküreşe, suğış waqıyğaları, xärbilärneñ häm ğadi xalıqnıñ suğışqa mönäsäbäte, xökümät dairäläreneñ êçke häm tışqı säyäsäte, törle säyäsi firkalär, alarnıñ xakimiyätne qulğa töşerü öçen üzara köräşläre taswirlana. İstanbul küreneşlärenä dä urın birelgän. İstanbulnıñ arxitektura üzençäleklärenä dä iğ’tibar itelgän. Mäçetläneñ kazarmalarğa, mäktäplärneñ, yuğarı uqu yortlarınıñ gospital’lärgä äyländerelüe häm başqalar turında yazıp, xatlar räweşendä “Yoldız” gazetına cibärep torgan häm bu xäbärlär daimi räweştä gazet bitlärendä urın alğannar. ”İstanbul mäktübläre” kön sayın, säğat’ sayın yazılıp torğan mäqalälär cıyılmasın täşkil itä.
Ädip Törkiyäneñ törle dairä keşeläre belän küreşep, alardan interv’yular ala. Däwlät êşlekleläre belän dä oçraşa, yäş’ töreklär firkase “İttixad wä täräq’qıy”nıñ lidere Änwär paşa yanında da bula.
Jurnalist bularaq Ğ. Qamalnı cirle gazet-jurnal redakŝiyäläreneñ êşe dä qızıqsındıra. Y. Aqçura êşli torğan “Törek yortı” jurnalı idaräsenä dä kerä, qaläm iyäläre, ädiplär belän aralaşa. Çit-yat cirgä kilgän teläsä nindi säyäx kebek Ğ. Qamal da zur qızıqsınu belän tirä-yaqnı küzätä. İstanbulnıñ betmäs-tökänmäs uramnarında könnär buyı cäyäw yörergä turı kilä aña.
“İstanbul mäktübläre” - yul’yazma, säyäxätnamä janrına qarağan äsär. Anda şulay uq köndälek, xat, publiŝistik oçerk janrına xas üzençälekläre dä bar. Bolarnıñ barısına da urtaq sıyfat - avtornıñ üz küze belän kürgännärne taswirlap, söyläp çığu xas. ”İstanbul mäktübläre”ndäge añlatma - bäyälämä räweşendäge özeklär, söylämneñ xikäyäläw, tasvirlaw kebek törläre belän çiratlaştırıla. Bu-şulay uq publiŝistik stil’dä yazılğan säyäxätnamä janrna xas alımnar.
“İstanbul mäktübläre” digän bu säfärnamä tekstlarınıñ ğomumi küläme ike basma tabaqtan artığraq bulıp, 12 bülekçädän ğıybarät.
Berençe bülektä avtor säfärgä çığuın taswirlap, uquçılarnı geografik plandağı mäğ’lümatlar belän täfsille räweştä tanıştıra. Bu bülektä avtornıñ Törkiyädä yäşäwçe tatarlarğa mönäsäbätle fikerläre bik qızıqlı: ”Monda kilgännän soñ ber närsä diq’qatemne cälep itte. Min moña qadär üzebezneñ tatarlarıbıznı artta qalğan, êşkä yaraqsız keşelär dip xisaplap yöri idem. Êş alay tügel ikän. Törkiyädä tatarlarnıñ qatışı bulmağan hiçber dairä yuqtır. İstanbulda iñ yaxşı xatib (wäğaz’çe) sanalğan keşe tatardır. Gazet idarälärendä yaxşı yazuçı sanalğan möxärrirlär - tatarlardır, Törkiyäneñ xärbi ştab äğ’zaları arasında da ber tatar bar. Finans ministrı (ul zamanğı) Ğabdraxman paşa, Zarbxanäneñ (monetnıy dvor) mödire Ğabdraxman bäk tä tatar. Tatarlar monda, ğomumän, tırışlıqları wä êş kürä belüçänlekläre belän mäşhürlärder”- di avtor üz yazmasında.
Öçençe bülek tä suğış xällären tasvirlawğa bağışlanğan. Şul räweşle Ğ. Qamal teläsä nindi suğışnıñ da ğadi xalıq cilkäsenä töşüen, hälaqät’, mäğ’näsez ülemnärgä iltüen, isännärgä dä matdi qıyınlıqlar kiterüen bik yaxşı añlıy. Yul’yazmalar janrına qarağan bu yul oçerkların yazunıñ maqsatı, älbättä, Balkan suğışı çorında Törkiyädäge tormış, suğış waqıyğaları, xalıqnıñ şul suğışqa mönäsäbäte, patriotik xislären tasvirlaw.
Ğ. Qamalnıñ bu mäktüblärendä suğış alıp barğan ildäge waqıyğalar, xalıqnıñ patriotik xisläre, ictimağıy, mädäni tormışı realistik detal’lärdä täfsille räweştä sürätlänä. “İstanbul mäktübläre” tatar ädäbiyatında säyäxätnamälär janrın bayıtqan, xatlar räweşendä yazılğan üzençälekle äsär bulıp tora. Dimäk, tormış ixtıyacları, real’ çınbarlıq belän tığız bäyläneştä säyäxätnamä janr bularaq üsä, üzgärä bara.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Kamal Ğ.,İstanbul mäktübläre.”Yoldız’’-1912.-N912,916,918,920,921,924;-1913.N925,927,930,932,934,937.
2)Mähdiyev M.Cir yözendä altı qıytğa.-Qazan,1992
3)Kärimi F.,İstanbul mäktübläre.Orenburg-Waqıt,1913
4)Nurullin İ.,Ädip êzlärennän-Törkiyädä.Qazan utları,1991.N3
5)Aleeva Ä.,Ğaliäskär Kamalnıñ “İstanbul mäktübläre’’hdä janr xasiyätläre.-Qazan,2008
