Rizaêtdin Fäxretdin

Törek häm tatar milläteneñ urtaq qimmätlärennän, kürenekle tatar din ğalime Rizaêtdin Fäxretdin xaqında qısqaça küzätü

  Tatar xalqınıñ mäğ’rifätçese, tarixçısı häm yazuçısı Rizaêtdin Fäxretdinov 1859nçı yılnıñ 4nçe ğıynwarında êlekke Samar gubernasınıñ Bögelmä öyäzenä qarağan Kiçü Çatı awılında mulla ğailäsendä dönyağa kilä (bu awıl xäzer Tatarstannıñ Älmät rayonına kerä). Ul berençe  belem serlären änise Mäxübä abıstaydan häm ätise Säyfetdin xäzrättän ala. 7 yäşendä anı mädräsägä uqırğa birälär. Mädräsädä ğaräp, farsı tellärendä söyläşerlek häm yazarlıq belem ala. Anı tämamlağaç, töp iğ’tibarın fän, icat êşenä birä.

  Härnärsä belän qızıqsınuçan, sälätle, êş söyüçän, tırış şäkert Rizaêtdin mädräsädä uqığan yıllarında da, soñınnan da kitaplar küçerep yazu belän şöğıl’länä. Basarğa röxsät sorap Peterburgka cibärelgän 1889nçı yılğı 152 bitle qul’yazması ŝenzurada totqarlana. Rizaêtdin Fäxretdin şuşı berniçä xezmätendä ük tatar xalqınıñ mädäniyäte mäs’äläsen quzğata. Tatar mäktäp mädräsälärenä reforma kertü turında uylana. Şul räweşçä, berençe adımnarında uq yäş’ buınnı tärbiyäläwgä, yañaça tärtiple mäktäplär buldıruğa iğ’tibar itä, başqa millätlärdän ürnäk alırğa çaqıra. Şunda uq ul yaña tördä däresleklär buldıru mäs’äläsen dä kütärä, fän häm ädäbiyat uqıtu tiränlegenä basım yasıy.

Başlanğıç mäktäpne tämamlağan balalar öçen Rizaêtdin Fäxretdin ike bülektän torğan “Mäğarif mädräsäse” buldırunı planlaştıra. Anıñ berençe bülegendä şäriğat’ ğıylemnären uqıtu, ikençe bülegendä tormış öçen kiräk fännärne uqıtu küzdä totıla.

  Rizaêtdin Fäxretdinneñ qaläm köçenä, yazu ısulınıñ maturlığına berençe bularaq Ş.Märcäni, Ğ.Tuqay iğ’tibar itälär. Rizaêtdin äfändeneñ ädäbi häm jurnalistik êşçänlege A.M.Gor’kiynı da qızıqsındıra. Ul 1911nçe yılda yazğan xatında urıs telendä çığarırğa uylanılğan “Tatar ädäbiyatı” cıyıntığına Rizaêtdin Fäxretdinov turında mäğ’lümat urnaştıru kiräklegen äytä. İnqıylabtan soñ Rizaêtdin Fäxretdinov êşçänlege belän SSSR Fännär Akademiyäse dä qızıqsına. 1925nçe yılda anı, Könçığış kul’turasın öyränüçe ğalimnärneñ berse bularaq, Akademiyäneñ 200 yıllıq yubiley tantanasına Peterburgka cibärälär.

  R.Fäxretdinneñ ädäbiyat tarixın öyränügä kertkän öleşe ğayat’ zur. Ul - M.Aqmulla, Q.Nasıyri häm Ş.Märcäni êşçänlekläre turında da başlap yazuçı.

  1898nçe yılda Rizaêtdin Fäxretdin Öfedäge Diniyä näzarätenä qazıy itep saylana häm Öfegä küçä. Anda da ğıyl’mi  häm yazuçılıq êşen däwam itä. Şul yıllarda  “Sälimä” häm “Äsma”  povest’ların  yaza häm  “Asar” isemle biobibliografik küp tomlı xezmäten matbuğatta bastıra başlıy. Bolardan tış Rizaêtdin Fäxretdin “Tärbiyäle bala”, “Tärbiyäle ana”, ”Tärbiyäle ata”, ”Şäkertlek ädäbe” häm başqa isemdäge kitaplar bastırıp çığara.

  Yazuçı borınğı häm ädäbi êşçänleklärenä qarağan şaqtıy bay mäğ’lümat birä. Tarixi, ädäbi häm dini mäs’älälärgä qağılışlı tänqıyt’ fikerlären dä belderep bara. Şunda uq nadanlıqqa, täq’lidçelekkä qarşı çığa.

 1905nçe yıl inqıylabı yıllarında Rizaêtdin Fäxretdin tulısınça icat êşenä küçä. 1906nçı yılda ul, qazıy xezmätennän üz teläge belän kitä, Öfedän Orenburgka qayta. Başta “Waqıt” gazetında yazışa, äsärlären, xalıq icatına qarağan mäqalälären “Morad” psevdonimı belän bastıra. 1908nçe yılnıñ ğıynwarınnan başlap, 10 yıl däwamında ayğa 2 märtäbä çığıp kilgän ictimağıy-pedagogik häm ädäbi-publiŝistik “Şura” jurnalınıñ baş möxärrire häm töp yazuçısı bula.

  1918nçe yılda “Şura” jurnalı yabılğannan soñ, R.Fäxreddin jurnalistlıq êşennän çitläşä, läkin fän, icat êşennän tuqtamıy. Möfti bularaq 1922nçe yılda Öfegä kilgäçtä, ul biobibliografik xezmätläreneñ iñ zurısı bulğan “Asar”nıñ 2 tomın xäzerli.

  Soñğı könnärenä qadär icat, fän êşendä bulğan, yuğarı äxlaqlı, süzendä toruçan, märxämätle, şäfqat’le, keşelekle Rizaêtdin Fäxretdin 1936nçı yılnıñ 12 aprelendä 78 yäşendä Öfedä yaqtı dönyadan ayırıla.

  R.Fäxretdin keçkenä genä ber awılda tuuına qaramastan kiñ räweştä mädräsä beleme alğan, Boharağa häm dä İstanbulğa belem alu öçen kilergä teläsä dä, mömkinçeleklär bulmaw säbäple yıraqlarğa kitep belem alu bäxetenä ireşä almağan. Ämma üzen här yaqtan üsterergä tırışqan. R.Fäxretdin 77 yıl yäşäp bik küp tarixi, biografik, dini, pedagogik äsärlären uquçılarına büläk itep kitkän.

Anıñ xezmätläre Törkiyädä dä dönya kürä: ”Ahmet Midhat Efende”, ”Altın Ordu we Qazan Hanları”, ”Dini we İctimai Meseleler” häm başqa kitapları törek xalqında zur qızıqsınu uyata. Törek yazuçısı Ömär Xaqan Özalp üzeneñ “Qazan belän İstanbul arasında ber ğalim” kitabında R.Fäxretdinneñ niqadär böyek ber ğalim buluı turında yazıp ütä.

Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı

Çığanaqlar:

1)Rizaêtdin bine Fäxretdin.11.01.1925,”Arğamaq” jurnalı,N5-6,1992

2)M.Ğaynullin.Ädiplär:Riza Fäxretdinov,

    Ädiplär.belem.ru>riza_faxr

3)Wäliulla xäzrät Yakupov,Rizaêtdin xäzrätläre Fäxretdin.Matbuğat.ru

   Matbugat.ru>news

4)Terek Bolgar,Rizaêtdin Fäxretdin-30.04.2010(VKontakte)

    https://m.vk.com>topic-16973043_227...

5)Ömer Hakan Özalp,”Rizaeddin bin Fahreddin-Kazan’la İstanbul Arasında Bir Alim”-Dergah Yayınları,İstanbul,2001