Şihabetdin Märcäni
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 19
Törek häm tatar milläteneñ urtaq qimmätlärennän, kürenekle din ähele Şihabetdin Märcäni xaqında qısqaça küzätü
2018nçe yılnıñ ğıynwarında böyek tatar ğalime Şihabetdin Märcäni tuuına 200 yıl tuldı, şuña kürä bu yıl Tatarstanda “Märcäni yılı” dip iğ’lan itelde. Ğomum törki-tatar tarixın, Qazan tatarları tarixın berböten itep berläştergän, tatar xannarınıñ yuğalğan isemnären iñ berençe bulıp sanap çıqqan böyek şäxes, mäğ’rifätçe Şihabetdin Märcäni turında mäğ’lümatlarnı Gölnaz Äxmätcanova xezmätlärenä nigezlänep barlıyq.
Şihabetdin Märcäni - mäşhür tatar mäğ’rifätçese, fälsäfäçese, tarixçısı, din ähele, pedagog, arxeolog, êtnograf, könçığış xalıqlar belgeçe, ênŝiklopedik ğalim, reformator, küpqırlı şäxes. Anıñ ğıyl’mi êşçänlege küptarmaqlı: tarix, fälsäfä, filologiya, arxeologiya, numizmatika, geografiya, xalıq icatı h.b. Märcänineñ utızdan artıq xezmät yazuı mäğ’lüm.
Şihabetdin Märcäni 1818nçe yılnıñ 16nçı ğıynwarında Qazan öyäze (xäzerge Ätnä rayonı) Yabınçı awılında mulla ğailäsendä tua. Anıñ babası Ğabdelqotdus Märcäni awılı keşese bula. Şihabetdin soñınnan bu awıl isemen üzenä täxällüs itep ala.
Çıqtı axır bezdän ber böten keşe,
Yaxşı añlap, täq’dir itü çiten keşe,
Tatarda da ğıyrfan utı qabınğannı
Kürsätergä kütärelgän töten keşe.
Kiräk bulsa, äytep birim: ul şäp xäzrät,
Tulğan ay kük balqıp çıqqan Şihab xäzrät,
Mäğrifkä äwwäl başlap adım salğan,
Millät öçen bäha citmäs qıybat xäzrät.
-dip yaza Ğabdulla Tuqay “Şihab xäzrät” isemle şiğırendä.
Şihabetdinneñ ätise Bahawetdin äl-Märcäni zamanı öçen aldınğı qaraşlı häm töple belemle şäxes bula. Şihabetdin ätise uqıtqan mädräsäne tämämlıy häm dürt yıl däwamında Taşkiçü mädräsäsendä uqıta. 1838nçe yılda Boxarağa kitep, törle mädräsälärdä belemen bayıta. 1843nçe yılda Şihabetdin, Sämärqandqa kilep,”Şerdar” mädräsäsendä uqıy.
1848nçe yılda tuğan yaqlarına äylänep qayta, Qazannıñ berençe mäçetendä imam bulıp tora häm anıñ yanındağı mädräsädä balalar uqıta. Ğomereneñ axırına qadär şunda êşli, ruxanilıq, pedagoglıq häm ğıyl’mi-tikşerenü êşlären bergä ürep bara.
Şihabetdin Märcänineñ 1879-1880nçe yıllarda İstanbul arqılı Ğaräbstanğa xacğa baruı bilgele. Anıñ bu säfärdä kürgän-kiçergännäre “Rixlätäl-Märcäni” (“Märcäni säyäxäte”) iseme belän Rizaêddin Fäxreddin tarafınnan bastırıp ta çiğarıla.
Şihabetdin Märcäni tatar, törki tellärennän tış, ğaräp, farsı tellären qamil belä. Küp kenä xezmätlären ğaräpçä yaza. “Möstäfadel-äxbar fi äxwali Qazan wä Bolğar” (“Qazan häm Bolğar xälläre turında faydalanılğan xäbärlär”) - Märcänineñ iñ tanılğan äsäre. Bu kitabın qısqaça tatar tarixı dip atarğa mömkin.
Anda tatar xalqınıñ êtnik tarixı, mäğarife, ruxi mirası, kürenekle şäxesläre, mäçet-mädräsäläre xaqında küp törle mäğ’lümatlar bar.
Şihabetdin Märcäni böyek reformator bula. Ul tatarnı torğınlıq yoqısınnan uyatuçı, uylaw-fikerläw ofığın arttan alğa taba, ütkännän kiläçäkkä taba borıp quyuçı bula.
Şihabetdin Märcäni - tatar milläten oyıştıru xaqına barlıqqa kilgän tarix belemenä nigez saluçı. Anıñ böyeklege-ğomum törki-tatar tarixın,Qazan tatarları tarixın berböten itep berläşterä aluda. Qazan tarixı,tatarlarnıñ ruxi başqalası bularaq, näq’ menä Märcänidän başlana.
Sänğat’ fännäre kandidatı, atqazanğan sänğat’ êşleklese,fol’klorçı ğalim Gennadiy Makarov äytüençä, Şihabetdin Märcäni tatar muzıkası ölkäsendä ğayät’ zur êş başqarğan.
Ğ.Qursawi, Ş.Märcäni kebek böek fiker iyäläre tatar cämğıyäteneñ ruxi tormışın canlandıru, anı tiskäre küreneşlärdän arındıru,islam dinenä xilaflıq kiterä torğan bidğat’ küreneşlärne buldırmaw yulların êzlilär häm kürsätälär. Din ğıyleme ölkäsendä Ğ.Qursawinıñ êşen däwam itüçe böyek ğalim, fiker iyäse, mäğ’rifätçe Ş.Märcäni bula. Tabiğate belän ziräk häm belemgä omtılışlı buluı, êlekkege zamanda yäşägän tarixi şäxeslärneñ biografiyäläre, törle waqıyğalar belän tanışu anıñ dönyağa qaraşın kiñäytüdä häm şäxes bulıp citeşüendä zur rol’ uynıylar. Mäğ’rifätçe ğalim üzeneñ ğıylmi êşlärendä sänğat’ äsäre bularaq şiğır’lärdän faydalana, alarnı üz fikerlären isbat itü öçen dälil itep kiterä.
Qayum Nasıyri tatar xalqınıñ Lomonosovı bulsa, Märcänine ikençe Galiley, tatar Galiliye dip yörtkännär. Rizaêtdin Fäxretdin, Fatix Ämirxan, İsmäğıyl’ Gaspralı Märcäni xaqında:”Şihabetdinebez ber ide; qader wä qıymmätene belmäk anıñ öçen dägel, bezlär öçen iftixardır (ğorurlıqtır)’’-digännär.
Bügenge zamanda Ş.Märcänineñ tormış yulı häm icatına qızıqsınu arta bara. İñ möhim burıçlarnıñ berse bulıp Ş.Märcänineñ mirasın xalqıbızğa qaytaru tora. Bu böyek tatar ğalimnäre Şihabetdin Märcäni, Rizaetdin Fäxretdin, Musa Bigineñ kitaplarınıñ asıl nösxäläre Törkiyäneñ ilahiyät (teologiya) büleklärendä dä qullanıla.
Açık yözle, oluğ bädänle, yaxşı süzle, ğorur keşe bulğan Ş.Märcäni 1889nçı yılda şäğ’ban ayınıñ 28sendä 74 yäşendä bu dönya belän xuşlaşa. Qabere Qazan şähäre qaberlegendä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)https://weburok.com>êzln-êşe...
2)Rizaêtdin Fäxreddinev,Bolğar wä Qazan Törekläre,Qazan Tat.kitap näş.,1993
3)Gölnaz Äxmstcanova,2018-Ş.Märcäni yılı.Böek tatar mäğ’rifätçese xaqında 12 fakt,03.01.2018
