“Tatar däwlätenä yärdäm itü xıyaldan ğibarät”

Süzebez - İkençe Bötendönya suğışı waqıtında Germaniyadağı tatar-başqort äsirläre turında, alarnıñ açı yazmışı, ğibrätle yäşäyeşläre xaqında. Yazmabızda suğış waqıtında tatar-başqort äsirläre belän şäxsän küreşep söyläşkän häm alarnıñ zur öleşeneñ azat itelüenä üz öleşen kertkän kürenekle ğalim-millättäşebez märxüm Äxmät Timerneñ yazmaların häm suğış yılların yäşägän tanılğan cämäğät eşleklese, yazuçı häm jurnalist, milli köräşçebez märxüm Ali Aqışnıñ fikerlären täqdim itäbez

“Rusiyä mäs’äläse – millätlär mäs’äläseder”

Professor, fännär doktorı Äxmät Timer "60 yıl Almanya" isemle kitabında äsirlär mäs'äläse belän bäyle bülegendä bolay dip yaza:

"1941-dä başlanğan alman-urıs suğışı - qayberäwlärneñ isäpläwenä kürä zaruri ber waqiğa bularaq şuşı yıllarda başlanaçağı uylanılğan bulsa da, monıñ hiç kötelmägän ber mizgeldä yaw-xöcüm räweşendä yasalaçağı - härxäldä bik uylanılmağan bula. Şuña kürä dä Rusiyä suğışı törle millätlärneñ filologiya, iqtisad häm säyäsät belgeçlären häm bu ölkädä eşläwçe oyışmalarnı xäzerleksez eläktergäne kebek şaqtıy alman oyışmaları häm şäxesläreneñ torışı da monnan bik ayırmalı bulmıy.

Xälbüki, küp millätle ber imperatorlıq bulğan Rusiyä mäs'äläse - här närsädän äwwäl millätlär mäs'äläse dimäkter. Bu problemanı xäl itü niyäte belän eşkä totınğan Germaniya kebek ber däwlätneñ Rusiyä eçendä häm üz mänfäğätenä yaraqlı, häm äsir millätlärneñ kiläçägen küz aldında totqan qatği häm üzgärmäwçän säyäsät alıp baruı kötelgän bulsa, bu tormışqa aşmıy. Suğış waqıtında Germaniyanıñ Rusiyä säyäsäte - suğışnıñ barışına qarap törle şäkellärgä kerüennän qotıla almıy."

"Suğışnıñ başınnan birle küp miqdarda sovet ğaskäriläreneñ äsir alınuı - Germaniya öçen yaña problemalar tudıra. Baştaraq bolarnıñ sanı - un meñ häm yöz meñnär tiräsendä bulğan çaqta lagerlar tärtiple häm qarawlı bula, äsirlärneñ asraw häm qalu urını eşläre dä şaqtıy däräcädä ciñel häm tärtiple alıp barıla. Fäqät bolarnıñ sanı millionnar bulğaç häm millionnarnı uzıp kitkäç, eşlär awırlaşa, üze dä xätta kartoçka belän yarım aç yarım tuq yäşägän alman milläte bu yaña mosafirlarnı citärle däräcädä asrıy almaslıq xälgä kilä," - dip yaza üzeneñ "60 yıl Almanya" isemle kitabında kürenekle ğalim millättäşebez Äxmät Timer.

"Törle millätlärdän torğan bu äsirlär - alman idaräse öçen yänä dä qızıqsınu teması bula. Baştaraq barı tik tikşerenü qızıqsınuı belän başlanğan bu eş - qısqa waqıt eçendä citdi şäkel ala. Çönki Germaniya bu äsirlär mäs'äläsen häm xärbi, häm säyäsi yaqtan üz faydasına qullanırğa teli. Ber yaqtan, azat itelgän äsirlärdän "Tatar legionı", "Törkistan legionı", "Qavqaz legionı" kebek törle isemnär belän xärbi berleklär qorılsa, ikençe yaqtan da, Germaniya Rusiyäneñ kiläçäktäge säyäsi bülgäläw östendä dä plannar tözü belän mäşğül bula häm bu cähättän xezmättäşlek urnaştıra alaçaq liderlar ezli.

Germaniyanıñ Awrupa Rusiyäsendäge suğıştan soñ Aziyä öleşenä artıq qatışmıyça, bu töbäkne cirle xalıqnıñ iradäse häm idaräsenä qaldırırğa teläwe añlaşıla.

Bu maqsattan çığıp almannar törki êşlärneñ başına bilgelänelüe öçen lider êzli başlıylar. Êlek illärendä säyäsi êşçänlek başqarıp, möhacärät xäyätendä dä bu êşne alıp barğan tanılğan şäxeslärdän Azärbaycanlı Mäxmät Ämin Räsulzadä, Buxaralı Osman Kocaoğlu, İdel-Urallı Ğayaz İshaqi häm başqort Zäki Välidi, Könçığış Törkistanlı Ämin Bugra häm İsa Yusuf Alptäkin, Qırımnan Cafär Säydäxmät Qırımär, Müstecip Ülküsal häm başqalar kebek zatlarnıñ kübese ul yıllarda Törkiyädä yäşägän bula, läkin Törkistanlı qazaq Mustafa Çokay ul çaqta almannar yawlap alğan Parijda urnaşqan bula. Almannar ni öçender Törkiyädäge zatlar belän söyläşülärne kiräk dip kürmiçä, üz qulları astında bulğan Mustafa Çokaynı bu wazifağa bilgeläw belän çiklänä häm anı Parijdan Berlinğa alıp kiterälär.

        Fäqät Çokay ber Törkistanlı bularaq barı tik Törkistan eşläre belän şöğillänä, yäğni Sovetlar Berlegendäge böten türk illäre häm qawemnäreneñ eşlären üz östenä alğan ğomum räis sıyfatına iyä bulmıy.

Şuña kürä dä slavân bulmağan millätlärneñ eşläre öçen qorılğan komissiyäneñ Törkistan tışındağı äğzaläre üz xalıqları belän bäyle eşlärne Mustafa Çokay kilgännän soñ da başqarırğa däwam itä. Mäsälän, İdel-Ural eşen min alıp bara idem, soñınnan bu eşne Abdurrahman Şafi Almas üz östenä aldı," - dip yaza üzeneñ xatirälärendä kürenekle tatar-türk ğalime Äxmät Timer.

1941 nçe yılda Berlinda universitetta uquın tämamlap, 1943 nçe yılda filosofiya doktorı däräcäsen alğan Äxmät Timer 1936 nçı - 43 nçe yıllar aralığında Çit tellär yuğarı mäktäbendä lektor bularaq 7 yıl tatarça uqıta häm almannarğa äsir töşkän sovet xärbi berlekläre eçendä İdel-Ural tatar, başqort, çuvaş häm fin xalıqları äsirlärenä yärdäm komissiyäsendä, alar öçen tapşırular alıp baruçı "Teleradio"nıñ tatar redaktsiyäsendä eşli häm "İdel-Ural" gazetınıñ berençe sanın çığara.

Äxmät Timer "60 yıl Almanya" isemle kitabında äsirlär komissiyäsendäge eşçänlegen añlatıp, bolay di:

"1941 nçe yılnıñ iyül ayı axırında sovet xärbi äsirläre arasındağı könçığışlı millätlärdän torğannar belän söyläşep, tikşerenü ütkärü öçen tözelgän komissiyädä qatnaşu öçen Könçığış Ministrlığınnan çaqıru aldım. Monıñ üz xalqım belän bäyläneş urnaştırunı buldıraçaq eş buluın uylap, şatlanıp qabul ittem.

1941 nçe yılnıñ avgust ayında yulğa çıqqan berençe komissiyädä min - İdel-Ural öçen, tatar, başqort, çuvaş häm fin xalıqlarınnan cawaplı bularaq cämğise 7 keşe idek.

Baştaraq sovet xärbi äsirläre belän ğadi ber tanışu häm söyläşü räweşendä başlanğan bu elemtä soñınnan alar arasınnan yaraqlı buluçılardan saylanılıp, legionnar tözelüe räweşendä qamilläşä. "Tatar legionı", "Qavqaz legionı" häm başqalar kebek xärbi berleklär tözelep, törle maqsatlar öçen qullanıla başlıy.

Legionnarnıñ häm bu räweşle milli törkemnärneñ idarä eşlären alıp baru öçen Berlinda yänän "Könçığış ministrlığı" qarşında ayırım ayırım bürolar oyıştırıla. Bezneñ öçen iñ ähämiyätlese - İdel-Ural eşläre bürosı bula."

Çit illärne öyränü institutı tarafınnan birelgän xosusıy röxsät dokumentı belän här törle lagerğa häm tıyılğan töbäkkä bara alğan häm zarur bulğan çaqta alman komandirlarınnan yärdäm häm mäğlümat soraw wäqalätenä iyä bulğan Äxmät Timer 1941 nçe yılnıñ avgust-noyabr aylarında oyıştırılğan 3 säfärdä 15 lagerğa barıp, 4 meñgä yaqın tatar-başqort, çuvaş häm fin qawemnäre äsirläre belän küreşep söyläşä.

Äsirlärneñ isemlegen tözep, 3 xisap xäzerlägän Äxmät Timer küreşep söyläşkän xärbi äsirlär arasında öç meñe - tatar-başqort bula. Märxüm Äxmät Timerneñ bügenge köndä öyendäge arxivında saqlanuçı bu tarixi dokumentlarnıñ qayberäwläreneñ kopiyası ğalimneñ 1998 nçe yılda näşer itelgän "60 yıl Almanya" isemle kitabında da urın ala.

“Tatar däwläten qoruğa yärdäm itüenä ışanu – xıyaldır”

İkençe Bötendönya suğışı waqıtında tatar legionnarınıñ tözelüe belän bäyle bularaq tanılğan cämäğät eşleklese, yazuçı häm jurnalist, Bötendönya tatar ligasınıñ berençe başlığı Ali Aqış bolay dip fikerläre belän urtaqlaşa:

"Gitler tatarlarnıñ legionnarın, batalyonnarın qoru eşendä tatarlarnıñ bäysezlegen küz aldında totmadı, ber rasist keşelege, östen rasa dip qabul itkän nemetslarnıñ törki xalıqlarnı ikençe däräcädä ber rasa bulğan türklärneñ bäysezlegen, alarnıñ yuğarı kütärelüen telämi ide. Alman militarizmına häm dä alman imperializmına, anıñ säyäsi häm kultura imperializmına xezmät itüçe ber qoral bularaq bu batalyonnarnı qabul itte. Üzeneñ böyek Almaniyasına meñ yıllıq rayx, meñ yıllıq imperiya idealı, xıyalı belän yäşägän Gitlernıñ başqa millätlärneñ iregenä häm dä bäysezlegenä samimi bularaq xezmät itüe mömkin bulmağandır. Anıñ öçen monı qabul itegez: Gitler da şulay uq, başqalar da. Urıs imperializmı häm alman imperializmı arasında zur ayırma yuq, ikese dä xristian millätle bularaq möselmannarnıñ, tatarlarnıñ, türklärneñ tarixta berençe urın aluların berwaqıtta da telämilär.

Anıñ öçen bu ber xıyal ide, yäğni alarnıñ legionnar qorıp, tatar däwläten çınnan da qoruğa yärdäm itüenä ışanunı min ber xıyal bulıp kürdem häm şulay küräm dä."

Yazmanı TAWIŞ cıyılmasınnan tıñlıy alasız.

İñ östäge fotosürättä (suldan uñğa): Ğarif Soltan, Äxmät Timer häm Ali Aqış

(Xäyretdin Güläçyüz häm Säğit Xäyri fotosürätläre)