Кaрчинзaдә Cөләймaн Шүкрү / Karçinzadä Söläyman Şükrü

Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 17 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 17

1589959
Кaрчинзaдә Cөләймaн Шүкрү / Karçinzadä Söläyman Şükrü

  Bügenge yazmabıznı Törkiyäneñ Söläyman Dämirel universitetı ğalime, professor İsmail Haqqı Göksoynıñ häm dä ğalim-doŝent Êlnur Agaev xezmätlärenä nigezlänep äzerlädek.

  Tarixnıñ yazma çığanaqları arasında säyäxätnamälär möhim urın alıp tora. Säyäxätçelär tarafınnan yazılğan säyäxätnamälärne idea-tematik yaqtan küzallağanda alarnıñ asılın täşkil itüçe berniçä töp mäs’äläne assızıqlap ütärgä mömkin. Berençedän, barlıq säyäxätnamälärdä dä töp urınnı belem, mäğ’rifät mäs’äläläre, şuña bäyle räweştä, tege yäki bu töbäktäge kul’tura uçaqlarınıñ, mäktäp-mädräsälärneñ ütkän häm bügenge xaläten ob’ektiv bäyäläwgä omtılış sizelä. Säyäxätnamälärdäge ikençe töp mäs’älä - säyäxätçe üz säfärendä kürgän il häm şähärlär, alarnıñ dönya tarixında totqan urını, xalıqlar yazmışı, alarnıñ tormış-könküreşläre, ğoref-ğadätläre, ayırım tarixi şäxeslär êşçänlegen yaqtırtu tora. Barlıq säyäxätnamälärdä dä diyärlek, ictimağıy, tarixi, geografik mäs’älälärgä bäyle fikerlär, watanpärwärlek ideyaläre belän bergä ürelep bara. Säyäxätnamälärdäge öçençe töp mäs’älä – milli, äxlaqıy problemalarnı açıqlaw, alarnı xäl itü yulların kürsätü, şulay uq xatın-qız azatlığı, anıñ cämğıyättäge urını – säyäxätçe yazuçılarnı borçığan sorawlarnıñ berse bulıp tora. Säyäxätçe ädiplärneñ maqsatları ber buluğa qaramastan, sürätläw alımnarı yağınnan alar ber-bersen qabatlamıy.

Xätta ber ük cirlärne taswirlağan öleşlärdä dä här yazuçı-säyäxätçeneñ üz stile, üz fiker söreşe ayırılıp tora.

  Bügenge häm aldağı yazmalarıbız törek säyäxätçese Karçinzadä Söläyman Şükrüneñ säyäxätnamä temasın qısqaça analizlawğa bağışlana.

  Äye, säyäxätnamä äsärläre törek tarixında da üzençälekle urın alıp toralar. Borın-borınnan xalıq üzeneñ ütkäne, tormışındağı möhim waqıyğalarnı, üzeneñ säyäxät itep kürgännären, kürenekle şäxeslärgä qarağan xatirälärne terkäp qaldırırğa tırışqan. Alar yıl’yazmalar, yul’yazmalar, säyäxätnamälär häm şulay uq riwayätlär, xalıq awız icatı äsärläre aşa bezneñ könnärgä kilep citkännär. Bu tarixi yädkärlär şul zamannarda yäşägän keşelärneñ könküreşen, alarnıñ ni belän şöğıl’längännären açıqlarga da bulışa. Säyäxätçelär moñarçı küz kürmägän, qolaq işetmägän cirlärne, şähärlärne häm andağı qodrätle xannarı belän tanışu, andağı xalıqlar turında beleşmälär tuplaw öçen meñnärçä çaqrım yul ütep, şul şähärlärgä kilgännär. Ğomerlärendä kürmägän saraylarnı, mäçet häm törbälärne, başqa matur yortlarnı kürep tañ qalğannar. Mäğ’lüm bulğança, borınğı törek säyäxätçese Karçinzadä Söläyman Şükrüneñ säyäxätnamälärendäge yazmalarında da bu sıyfatlar telgä alına.

   1865nçe yılda Törkiyäneñ Isparta şähärenä bäyle bulğan Äiirdir (Äğirdir) rayonında dönyağa kilgän Karçinzadä Söläyman Şükrü Ğosmanlı däwläte çorında poçta häm telegraf mödire bulıp ta êşlägän törek säyäxätçese. Urta belemen ätisennän alğan Söläyman Şükrü uqırğa öyrängännän soñ Qor’än’i Kärimne yatlar öçen (yağ’ni xafız bulır öçen) böten  tırışlığın quya. Keşelär bölän mönäsäbäte fäqat’ ğailä çiklärennän aşmağan köçek Söläymannıñ xafızlıq çorı 15 yäşendä tämamlana. Ğailäse anı Äğirdir Rüştiyä mäktäbenä uqırğa birä. Keşelär belän tığız êlemtäläre dä bu uqu däwerendä başlana.

Tırış yeget mäktäpne  “Berençe däräcäle” maqtawlı sertifikat belän tämamlıy. Şul uq waqıtta ul ğıylemle ätisennän belem aluın däwam itterä. Ayıruça tarix häm ädäbiyat belän dä qızıqsına.

  Karçinzadä Söläyman Şükrü Adana şähärenä bäyle bulğan Pozantı rayonınıñ poçta häm telegraf idaräsenä êşkä bilgelänä. Monda ike yıl êşlägännän soñ anı Adana şähärenä cibärälär. 1886nçı yıldan başlap aña Ğosmanlınıñ küp kenä poçmaqlarında bulırğa turı kilä. Läkin bu ölkädä ul ozaq xezmät itä almıy. Törle ğadelsezleklärgä duçar bula. Anı däwlät xezmätennän azat itep 1901nçe yılnıñ közendä Süriyäneñ könçığışında urnaşqan Däyrizor şähärenä sörgengä cibärälär. Sörgendäge kimsetelülärne, ädäpsezleklärne kürep tüzä almas däräcägä citkän Söläyman Şükrü sörgennän qaçu bäxetenä ireşä.

  Yegetneñ tormışında yaña borılış, yağ’ni yaña säxifä – “säyäxätçelek tormışı” başlana. Törek säyäxätçese Karçinzadä Söläyman Şükrüneñ säyäxätçelek tormışı bay bula. Ul törle töbäklärdä häm illärdäge säyäxätlären häm ul säyäxätlärdäge täêsirlären tuplap “Säyäxätül Kübra’’ isemle 608 bitlek säyäxätnamä äsären icat itä.

Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı

Çığanaqlar:

1) dergipark.org.tr>article-file PDF

İ.H.ÇÖKSOY.:”9Eğirdirli seyyah Karçinzadä Süleyman Şükrü:hayatı,seyahati ve eserleri”.

2) www.acarindex.com>makale PDF

E.Ağayev.:”Seyyah Karçinzadä Süleyman Şükrü’nün gözüyle Azerbaycan”.

3) kpfu.ru>staff_files PDF

Ğomärov İ.Ğ.:”19nçı ğasır ädäbiyatında säyäxätnamä janrı”.

 
 
 


Bäyläneşle xäbärlär