Әүлия Чәләбинeң “Хаҗ сәяxәтнaмәсе” - Äwliyä Çäläbineñ “Xac säyäxätnamäse”

Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 14 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 14

1572404
Әүлия Чәләбинeң “Хаҗ сәяxәтнaмәсе” - Äwliyä Çäläbineñ “Xac säyäxätnamäse”

Kürenekle törek säyäxätçese Äwliyä Çäläbi häm “Säyäxätnamä” kitabınıñ 9nçı tomı “Xac säyäxätnamäse” turında qısqaça küzätü

  Bügenge yazmabıznı Törkiyäneñ Diyanät waqıfı näşer itkän İslam ênśiklopediyäse yazmalarına, internet çeltäre xäbärlärenä, ”Wikipedia” mäğ’lümatlarına nigezlänep äzerlädek.

  Törle maqsatlardan çığıp başqarılğan säyäxätlär, yul-gizülär, yıraq aralarğa yasağan säfärlär turındağı yazmalar wä yul’yazmalar, säyäxätnamälär - külämle äsärlär häm küp tomlı kitaplar räweşendä basılıp dönya kürä. Änä şundıy kitaplardan, dönyanıñ küp tellärenä tärcemä itelgän kürenekle törek säyäxätçese Äwliyä Çäläbineñ “Säyäxätnamä” kitabınıñ 9nçı tomı xaqında süz barır bügenge tapşıruıbızda.

  Kürenekle törek säyäxätçese Äwliyä Çäläbineñ “Säyäxätnamä” äsäreneñ 9nçı tomı iñ dulqınlandırğıç häm üzençälekle yazmalarnı üz êçenä ala. Ayırım alğanda, berniçä ay däwamında İstanbulda qalğan Äwliyä Çäläbi, härber möselman tarafınnan ütälergä tiyeşle biş farızlardan berse bulğan - xaç ğıybadäten ütär öçen yulğa çığa. Olı yäş’tä buluına qaramastan ul inde xac burıçın ütäwne maqsat itep quyğan bula. Allahı Täğalä Qor’äni Kärimneñ “Äl-Ğıymran” süräseneñ 97nçe ayätendä: ”Köçe citkän keşelärgä, Allahı Täğaläneñ rizalığı öçen xac qılu farız”, - diyelä. Äwliyä Çäläbineñ “Säyäxätnamä” kitabınıñ 9nçı tomı da ikençe törle -“Xac säyäxätnamäse” bularaq ta yörtelä.

Säyäxätçe bu izge säyäxätene dä üzeneñ kürgän  ber töşenä bäylägän. Töşen şul räweşle añlatır ul: ”Qader kiçäse könne Päyğambärebez Möxämmäd sallällahu ğaläyhi wä sällamne öyendä qunaq itkän kürkäm keşe Äbü Äyüp Äl-Änsarinıñ (Törkiyädä Äyüp Soltan bularaq yörtelä) qaberlegen ziyarät itkännän soñ ätise häm uqıtuçısı äwliyä Mähmät äfändene töşendä kürä. Töşendä bu  möxtäräm yaqınnarı aña xacğa barırğa kiñäş itälär”. Säyäxätçe bu töşenä, älbättä, bitaraf qalmıy. Şulay itep, Äwliyä Çäläbi üzeneñ dustı Saili Çäläbi häm öç yuldaşı, sigez xezmätçese belän 1671nçe yılda berençe tapqır xac törkemenä quşılmıyça ğına, üzeneñ keçkenä törkeme belän ozın säfärgä quzğala. Ul üz marşrutın üzençä bilgeli. Äwliyä Çäläbi üzeneñ törkeme belän Bursa, Kütahya, Afyonnan İzmirğa, annan soñ Xios, Samos utrawlarına häm tağın Könbatış Anadoluğa yul tota. Säyäxätçe Aydın, Mäntäşä plyajlarında, Kos häm Rodos utrawlarında bula. Bu utrawlar turında mäğ’lümat birgändä ul “Rodos Däftärxanälärennän” faydalana. (Açıqlaması:””Däftärxanä”-Ğosmanlı imperatorlığında cir yazmaları bulğan kitaplar, cir reestrı” mäğ’näsenä turı kilä.) Rodostan soñ moña qadär säyäxät itep kürü mömkinlege bulmağan Kön’yaq Anadolu şähärlärendä bulıp, Adana, Maraş, Antäp häm Kilis şähärläre aşa Siriyägä yul totalar. Dimäşq şähärendä Bäylärbäy Xösäyen Paşanıñ xac törkemenä quşılıp xacğa kitälär. Säyäxätçe xacğa säyäxäte turında bäynä-bäynä häm centekläp bötenesen añlatırğa tırışa.

  “ Xac Säyäxätnamäse” - säyäxätçeneñ  häm möselmannarnıñ izge urını sanalğan ğıybadät  urınnarı turındağı küzallawlarınnan ğıybarät. Xac dip Mäkkägä barıp, bilgele ber ğamällärne qılu belän bergä Qäğ’bätullahnı ziyarät qılu äytelä. Xac - İslam dineneñ ber nigeze ul. Xac Möxämmät Päyğambärneñ Mäkkädän Mädinägä xicrät itüeneñ 9nçı yılında farız qılına.

Älege ğıybadät turındağı Xac süräseneñ 27nçe ayätendä bolay äytelgän: ”Keşelärgä xacğa çaqırıp qıçqır, cäyäw yörep siña kilerlär wä arıq döyälärgä atlanıp kilerlär, ul döyälär yıraq yullarnıñ härberennän kilerlär”. (27nçe ayät’).

   “Säyäxätnamä” avtorı yıraq säfärgä yünälep yulda oçrağan xällär turında nıq uylanuçı, aqıl bizmäne aşa uzdırıp fiker yörtüçe, añlarğa tırışuçı şäxes bularaq küz aldına basa. Äwliyä Çäläbineñ xac waqıtında yasağan küzätüläre üzeneñ original’lege belän bergä tögäl detal’lär aşa “Xac Säyäxätnamäse”  kitabında taswirlanğan. Äytergä kiräk, ”Säyäxätnamä”dä çınlıq, avtornıñ ob’ektiv fikere östenlek itä. Bu isä säyäxätnamä janrınıñ tarixıy häm ädäbi ähämiyäten arttıra.

Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı

Çığanaqlar:

1)İslam Ansiklopedisi.Türkiye Diyanet Vakfı.İstanbul-1995.             CİLT-11.ELBİSTAN-EYMİR.

2)Ülkü Çelik Savk.”Sorularla Evliya Çelebi”.Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü.

3)Qor’än Täfsire.Täfsirne icat itüçe-mella Noğman.-Qazan:PNK <ZDom peçati>>,2002.-1152bit

4)Tuğba Bostancı.”Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ne göre Mekke”.  T.C.İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.İslam Tarixi ve Sanatları Anabilim Dalı.İstanbul-2019

 

 
 


Bäyläneşle xäbärlär