Әүлия Чәләби Кырымда - Äwliyä Çäläbi Qırımda
Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 12 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 12
Әүлия Чәләбинeң “Cәяxәтнaмә” әсәрe: 7нчe тoм - Äwliyä Çäläbineñ “Säyäxätnamä” äsäre: 7nçe tom
Bügenge yazmabıznı Törkiyäneñ êzlänüçe yazuçılarınnan Säyit Ali Qahramannıñ xezmätlärenä, Törkiyäneñ Diyanät waqıfı näşer itkän İslam ênsiklopediyäse yazmalarına, ”İntertat” xäbärlärenä, ”Qazan utları” jurnalı mäğ’lümatlärenä nigezlänep äzerlädek.
Här ğasırnıñ üz tarixı, yözek qaşı bulırday kürenekle şäxesläre bar. 17nçe ğasırnıñ törek tarixına häm ğomumän dönya tarixına tirän êz qaldırğan, ğasırlar buyınça saqlanıp tarixi qıymmäten yuğaltmağan 10 tomlı “Säyäxätnamä” kitabınıñ avtorı, kürenekle törek säyäxätçese Äwliyä Çäläbi turında belmägän keşe yuqtır, möğayen. Ul – böten dönyanı gizep çıqqan mäşhür törek säyäxätçese.
Bilgele bulğança, ”küp yörgän - küpne kürer, küpne kürgän - küpne beler”- digän äytem bar xalıq arasında. Dörestän dä, ğomereneñ şaqtıy öleşe säyäxätlärdä uzqan Äwliyä Çäläbi çın mäğ’näsendä şul çorğa xas üzençälekle kiñqırlı şäxes. Anıñ üz urını, qabatlanmas üz yöze bar.
Äwliyä Çäläbineñ säyäxätnamäläre sibelep yäşägän törki xalıqlarnıñ hämmäsen dä qolaçlıy diyärlek. Anıñ äsärlärendä tarix ta, şul çornıñ ictimağıy tormışı da berdäy çağılış tapqan. Anıñ säyäxätnamälärenä xas üzençälek: ul dönyanıñ qaysı urınnarında ğına bulmasın, qaysı millätne taswirlamasın, qabat-qabat şul illärgä, töbäklärgä säyäxätkä çıqmasın, üzenä kürä yañadan-yaña mäğ’lümatlar tuplıy, iñ möhime dä, şuşı êzlänüläre barışında tuğandaş millätlär arasındağı bağlanışlarnı da nığıta. Bu säyäxätnamälärneñ geografiyäse ğayät’ bay.
“Säyäxätnamä” cıyıntığınıñ 7nçe tomında Äwliyä Çäläbi Qırım, Qavqaz, Ukraina, Rusiyä häm Awrupa şähärlärendä bulıp, şundağı oçraşularnı, äñgämä häm dä bäxäslärne, şul ildä üze kürgän waqıyğalarnı taswirlawğa bağışlağan. Säyäxätçe üzeneñ kürgän-belgänen, işetkänen niçek bar şulay qäğaz’gä töşergän.
Äwliyä Çäläbi üzeneñ säyäxätläre waqıtında tatarlar turında da, şul yaqlarda kürgän-belgännäre xaqında da şaqtıy täfsille häm qızıqlı itep yaza. ”1666nçı yılnıñ közendä mäşhür törek säyäxätçese Äwliyä Çäläbi Ästerxan häm Saray Bärkä şähärlärenä dä kilä, şularğa yaqın-tirädäge tatar awıllarında bula häm ata-babalarıbız turında: ”Tatarlar berqayçan da ğaybät söylämi, yalğanlamıy, yala yaqmıy, beräwdän dä qurıqmıy. Alar çirlämi, nıq gäwdäle… Citezlär, qıyular”, - dip xäbär itä. Ästerxan, Saray, Qazan şähärläre xalqınıñ ğoref-ğadätläre, könküreşe, dingä mönäsäbäte, İdel buyınıñ tabiğate xaqında baytaq qızıqlı mäğ’lümatlar kiterä, üze aralaşqan keşelär belän tanıştıra, uquçılar arasında kiñ taralğan ğıyl’mi häm ädäbi äsärlärne telgä ala…”, - digän yullar bar yazuçı Täwfıyq’ Äydi xezmätlärendä.
Äwliyä Çäläbi üzeneñ säyäxätnamälärendä 17nçe ğasırdağı Saray şähäre qaldıqları turında tübändägelärne añlata: ”Ul waqıtta äle Saray şähäre bulğan, keşelär yäşämägän, bälki, qayber öleşendä genä yäşägännärder. Min islam dönyasın yörep çıqtım, şundıy matur mäçetlär kürdem, mädräsälär kürdem, ämma Saray şähärendä kürgän binalarnı islam dönyasında kürmädem”, - dip törek säyäxätçeseneñ söyläşüläre barlığı xaqında añlata tatar ğalime, tarix fännäre kandidatı İlnur Mirgaleev “Tatar-inform” agentlığı belän bulğan äñgämäsendä.
Tanılğan törek säyäxätçese Äwliyä Çäläbine yaña buın millättäşlärebezgä tatar ğalime Rizaêtdin Fäxretdin tanıta.
Bilgele bulğança, Qırım xanlığı turında da qıymmätle Ğosmanlı çığanağı bulıp törek säyäxätçese Äwliyä Çäläbineñ “Säyäxätnamä” äsäre tora. Qırım yarımutrawında berniçä märtäbä bulğan Äwliyä Çäläbi, ğomumän alğanda, kürgännären häm işetkännären bik tögäl citkergän. Avtor şul zamandağı Qırım xanlığı turında mäğ’lümatlar kiterä, şulay uq üze işetkän riwayät’lär söyli.
Säyäxätçe “Säyäxätnamä” kitabının 7nçe tomında Awstriyägä dä säyäxät itep soñınnan yünäleşen Qara diñgezneñ tönyağına taba yünältä. Ayıruça, bu töbäklär turında, şul isäptän çornıñ nindi geñä qatlawlı buluına qaramastan bu töbäklärneñ yıraq häm ütep kerüe qatlawlı bulğan äylänä-tirä moxit tormışına bäyle qıymmätle mäğ’lümatlar birä. Ğosmanlı däwläteneñ olı wäzirlärennän Fazıl Äxmät Paşa belän küp kenä suğışlarda qatnaşa. Vengriya aşa Mäxmät Paşanıñ ilçelek delegaŝiyäsenä quşılıp Venağa barıp citä. Monda da ul, bälki êlekke säyäxätlärendä oçraşmağan qızıqlı waqıyğalar belän oçraşa. Ul alarnı bezgä, qaywaqıt tänqıyt’ itep, ä qaywaqıt maqtaw aşa citkerä. Awstriya imperatorlığınnan röxsät alıp Awrupanıñ küp urınnarında säyäxät qılırğa nasıyp bula törek säyäxätçesenä. Şulay uq ul Daniya häm Niderland, Dağıstan, Kalmıkiya, Azärbaycan, Ukraina, Moldova, Çerkäs tufraqlarına da barıp citkän. Kürgännären, kiçereşlären “Säyäxätnamä” kitabında taswirlarğa tırışqan.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) m.kitapyurdu.com>productdetail
Seyit Ali Kahraman.”Evliya Çelebi Seyahatnamesi 7.Cilt”.Yapı Kredi Yayınları. 2Baskı.
2)İslam Ansiklopedisi.Türkiye Diyanet Vakfı.İstanbul-1995.
Cilt-11.ELBİSTAN-EYMİR.
3) kazanutlary.ru>ckeditor>pdf
T.Äydi.”Xäzinälär urtaq”(Törek-tatar bağlanışları-156 bit). “Qazan utları” jurnalı. 11.1993
4) intertat.tatar>news>story…>ilnur-…
Mirğaliyev İ.,”Altın Urda Rus däwläten berläştergän.”(Avtor:Rämis Latıypov)-İntertat.18.03.2019
