Törek ğalime Ärcan Alqayanıñ tatar xalqı hӓm tatar tele turındağı ğıyl’mi êşçӓnlege

  Bügenge yazmabıznı  "Tatar-İnform" mӓğ’lümat agentlığınıñ Törkiyӓdӓge xӓbӓrçese Ruşaniyӓ Altay xӓbӓrlӓrenӓ, internet çeltӓre mӓğ’lümatlarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Törkiyӓneñ Fırat Universitetı Gumanitar Fӓnnӓr fakul’tetınıñ Bügenge Çor Tellӓr bülege professorı Ärcan Alqaya tatar xalqınıñ tel mӓs’ӓlӓsenӓ qağılışlı "Tel hӓm süzlӓr belӓn bӓyle tatar xalıq mӓqal’-ӓytemnӓrenӓ bӓyӓlӓmӓ" digӓn ğıyl’mi  xezmӓt yazıp tӓmamlıy. Ğalim bu  xezmӓtendӓ tatarlarnıñ tuğan telen saqlawğa zur ӓhӓmiyӓt birülӓre turında basım yasıy.

   Ärcan Alqaya 1994nçe yılda Törkiyӓneñ Älazığ şӓhӓrendӓge Fırat universitetınıñ Törek tele hӓm ӓdӓbiyatı bülegen tӓmamlağanda: "Min qӓrdӓşlӓremneñ tatar, qazaq’, qırğız, altay, tuva, xakas, yakut, başqort hӓm başqa isemnӓr belӓn telgӓ alınğan olı Törek ata balalarınıñ cir yözeneñ bik küp töbӓklӓrenӓ sibelep, ӓytik, Balkannan Tın okeanına, Tön’yaq qotıptan Tibetqa qadӓr cӓyelğӓn kiñ ber mӓydanda yӓşӓgӓnleklӓren belӓ idem. Şul waqıttan başlap, ul cirlӓrgӓ barıp,yaqınnan oçraşıp-küreşü telӓge belӓn yӓşi başladım", - digӓn yullar aşa üzeneñ uy-xislӓre belӓn urtaqlaşa törek ğalime.

   Ärcan Alqaya Rӓsӓy êçenӓ kergӓn tatar, başqort, xakas, çuwaş, yakut kebek bilgele ber qazanışqa ireşkӓn törle törki xalıqlar belӓn êlemtӓlӓr qorıp, alar belӓn aralaşa başlıy. Şulay itep ğalimneñ, universitet yıllarındağı xıyalı 1996nçı yılda çınğa aşa. Ul yıllarda Törki dönyanı tikşerenülӓr waqıfınıñ citӓkçese bulğan mӓrxüm doktor, professor Turan Yazğan Azӓrbaycan, Qazaq’stan, Qırğızıstan, Tatarstan kebek cirlӓrdӓ törek telendӓ belem birӓ torğan mӓktӓplӓr açıp cibӓrgӓn waqıt bula. Ärcan Alqaya,Tatarstandağı şundıy mӓktӓplӓrdӓ êşlӓr öçen dӓ ber möğallim kirӓklege turında xӓbӓr ala. İke dӓ uylap tormastan bu wazıyfanı başqarırğa qarar birӓ. 1996nçı yılda Tatarstannıñ Çallı şӓhӓrendӓge mӓktӓplӓrneñ bersendӓ törek tele uqıtuçısı bulıp êşli başlıy."Nihayӓt’, yӓş’lek xıyallarım çınğa aştı, küp yıllardan birle küreşergӓ dip xıyallanğan qӓrdӓşlӓrem belӓn yaqınnan küreşü bӓxetenӓ ireştem. Bu waqıt êçendӓ tatar telen öyrӓndem, tatar dönyası hӓm xalqı belӓn yaqınnan tanıştım. Tatarstannıñ bik küp şӓhӓrlӓren kürergӓ nasıyp buldı miña, ӓle monıñ belӓn genӓ çiklӓnep qalmadım, Başqortstanğa, Perm’ yaqlarına barıp törle êzlӓnü-tikşerenülӓr alıp bardım", - dip üzeneñ kiçereşlӓre belӓn urtaqlaşa törek ğalime.

  Ärcan Alqayanı tatar qızlarınıñ mölayemlege, tırışlığı, çibӓrlege dӓ bitaraf qaldırmıy, kürӓseñ. Tatarstannıñ Çallı şӓhӓrendӓ êşlӓgӓndӓ, xӓlӓl cefete – Liliyӓ xanım belӓn tanışa hӓm 1998nçe yılda öylӓneşep, üzlӓreneñ ğailӓ uçağın qorıp cibӓrӓlӓr alar."Nikaxibızdan, ğailӓbezneñ bizӓklӓre bulğan Alparıslan Tuqay belӓn Qılıçarıslan Günay isemle ike ir balabız dönyağa kilde", - dip añlata tatar kiyӓwe Ärcan Alqaya.

  Törkiyӓgӓ qaytqannan soñ törki dialektlar, bigrӓk tӓ tatar tele belӓn bӓyle fӓnni êşçӓnlek alıp bara ul. Tatar tele belӓn bӓyle şaqtıy ğına fӓnni xezmӓtlӓren tormışqa aşıra. Ğalimneñ "Tel hӓm süzlӓr belӓn bӓyle tatar xalıq mӓqal’-ӓytemnӓrenӓ bӓyӓlӓmӓ"  digӓn ğıyl’mi xezmӓte dӓ monıñ açıq misalı bılıp tora.

   Ärcan Alqaya: "Millӓtne yӓşӓter öçen telneñ saqlanırğa tiyeşlegen tatarlar yaxşı añlıy",-dip beldergӓn üzeneñ fӓnni mӓqalӓsendӓ hӓm xalıqnıñ "Tele barlar xalıq bulğan, tele yuqlar balıq bulğan","İle barnıñ, tele bar, tele barnıñ yulı bar" kebek mӓqal’lӓren analizlağan. Ğalim "Tuğan telen qaderlӓgӓn xalıq qaderle bulır", "Tuğan telem - üz telem, qaya barsam üz könem", "Tuğan telem –irkӓ gölem, kiñder  siña küñel türem" kebek ӓytemnӓrne dӓ iskӓ alıp, tatarlarnıñ tuğan tellӓren xörmӓtlӓwlӓren, tatarlar öçen tuğan telneñ bernindi şartlarda da baş tartmaslıq qıymmӓtle xӓzinӓ buluıın añlatırğa tırışqan.

   Bolardan tış, Ärcan Alqaya: "Tatarlarda keşe öçen tuğan telneñ niqadӓr yaqın hӓm ğaziz buluıın añlatu öçen "Ana" simvolı qullanıla. İzge sanalğan tel, yañadan  izge qabul itelgӓn "Ana" belӓn tiñlӓşkӓn", - dip yaza ul hӓm  "Tuğan telen söymӓs, tuğan anasın belmӓs" mӓqalen moña  misal itep kiterӓ.

Çığanaqlar:

1) https://tatar-inform.tatar>newska...

Ruşaniyӓ Altay:<<Qazan tatarları ana telen saqlauda hӓrtörle fidaqar’lekkӓ  ӓzer-törek ğalime Ärcan Alqaya>>.<<Tatar-İnform>>.05.11.2017

2) http://ft.antat.ru>uploads PDF

Ärcan Alqaya:<<Sebergӓ sӓyӓxӓt>>.<<Fӓnni Tatarstan>>.UDK821.512.145-4

 Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mӓyvacı.