Törek ğalime İlyas Topsaqal hӓm anıñ tatarlar belӓn bӓyle êşçӓnlege

 Bügenge yazmabıznı <<Wikipedia>> mӓğ’lümatlarına,internet çeltӓre xӓbӓrlӓrenӓ nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Tatarlar – tirӓn tarixlı xalıq.Borınğı tamırlar êzenӓ küz salsañ,tarixıbıznıñ nindi genӓ ӓtrafı turında süz çıqmasın,ğorurlanıp xalqıbıznıñ meñ yıllıq bay ütkӓnen,mӓdӓniyatın,tarixın iskӓ alabız.Ӓye,çınnan da bezneñ <<meñ yıllıq tarixıbız,mӓdӓniyatıbız bar>> dibez. Döres,tatarlar belӓn tatarlar ğına tügel, başqalar da bik küplӓp qızıqsına.Ӓytik,tarix fӓnnӓre doktorı,professor,törek ğalime İl’yas Topsaqal da Tatarstanğa kilep,bezneñ Tatarstanıbıznı yaqınnan öyrӓngӓn ğalimnӓrneñ berse.Üzeneñ tarixi êzlӓnülӓre hӓm fӓnni  tikşerenülӓre nӓticӓsendӓ törek  ğalime bik küp mӓqalӓlӓr,fӓnni xezmӓtlӓr dӓ yaza.

Kem soñ ul İl’ysas  Topsaqal?

  Bu cӓhӓttӓn,ӓydӓgez,törek ğalime hӓm anıñ  êşçӓnlege turında qısqaça ğına mӓğ’lümatlarğa küz salıyq.

  Rӓsӓy möselmannarı hӓm Qazan tatarlarınıñ din tarixı buyınça tikşerenülӓr alıp barğan törek ğalime İl’yas Topsaqal,1970nçe yılda Törkiyӓneñ  Samsun şahӓrendӓ dön’yağa kilӓ.Başlanğıç hӓm urta sıynıf belemen Samsun şӓhӓrendӓge mӓktӓplӓrdӓ alğan Topsaqal,yuğarı sıynıf belemen Samsun İmam Xatıyp liŝeenda ala.1989nçı yılda Kayseri şӓhӓrendӓge Ӓrciyes universitetınıñ teologiya fakul’tetına  uqırğa kerӓ.1994nçe yılda bu uqu yortın tӓmamlıy.1996nçı  yılda İstanbul şӓhӓrendӓge Marmara Universitetınıñ Soŝiyal’  Fӓnnӓr İnstitutında <<İslam tarixı hӓm sӓnğate>> iseme astında magistratura êşçӓnlegenӓ başlap,ӓ inde bu êşçӓnlegen 1996nçı yılda uñışlı ğına yaqlap çığa.2000nçe yılda şul uq universitetta <<10nçı-12nçe ğasırlarda  İdel Bolğarları hӓm İslam>> iseme astında magistr  êşçӓnlegen tӓmamlıy.2017nçe yılda professor dӓrӓcӓsenӓ iyӓ bula.Tatar xalqı tarixın öyrӓnügӓ  zur öleş kertkӓn,tatar telendӓ saf aralaşa belgӓn törek ğalime İl’yas Topsaqal,ingliz, rus,ğarӓp tellӓren dӓ belӓ.

Şunı da ӓytergӓ kirӓk,akademik kar’erasına östӓp  İl’yas Topsaqal,aspirantlıq hӓm doktorlıq êşçӓnlege öçen İdel-Ural tatar törkilӓre turında uqırğa hӓm fӓnni tikşerenü - êzlӓnü alıp barırğa qarar qıla.Mӓğ’lim ki,ul Qazanğa kilӓ.1996nçı yılda Qazandağı törek mӓdӓniyat mӓrkӓzendӓ mödir bularaq êşli başlıy.Ğalim Qazandağı kiçereşlӓre turında tübӓndӓgelӓrne söyli:<<Ul waqıtta SSSR çorınıñ tӓêsire bik sizelӓ ide.Miña nıq tӓêsir itkӓne dӓ şul buldı:böten cirdӓ bezne cılı qarşı aldılar,qunaqçıllıq kürsӓttelӓr. Ӗşçӓnlegebezne alıp barır öçen kirӓkle barlıq şartlarnı da tudırdılar>>,dip iskӓ ala ul.Ğalimnӓr belӓn nıqlı êlemtӓlӓr urnaştırğan törek ğalime,tyurkologiyӓneñ yaña variantların öyrӓnӓ,tarixnıñ  yaña tör qaraşları belӓn tanışa.Ğalim bu fӓnni êşçӓnlege dӓwerendӓ Tatarstandağı mӓğarif êşçӓnlegenӓ uñay bӓyӓ birergӓ tırışa.Milli ӓdӓbiyat hӓm sӓnğat’neñ dӓ alğa kitüen küzӓtӓ ul.Tatarstan arxivlarındağı çığanaqlarğa nigezlӓnep,İdel-Ural töbӓge turında ciñ sızğanıp tikşerenülӓr alıp barğan İl’yas Topsaqal,rus çirkӓwe belӓn bӓyle bulğan çığanaqlarğa da mörӓcӓğat’ itӓ.Şulay itep ğalim,tikşerenülӓrendӓge mӓs’ӓlӓlӓrenӓ yaña ber qaraş tudıra.Ruslarnıñ 1552nçe yılda Qazan xanlığın yawlap aluınnan başlap 1917nçe yılğı waqıyğalarğa qadӓr dӓwam itkӓn ber dӓwedӓge tatar xalqınıñ tarixın yaza ul.Anıñ bu xezmӓte törek telendӓ dön’ya  kürӓ.<<Könbatışta bu tema belӓn bӓyle bik küp tikşerenülӓr uzdırıla,lӓkin Törkiyӓdӓ  ğalim Nadir Dӓwlӓt xezmӓtlӓrennӓn qala,mondıy fӓnni êş yuq hӓm ul bik kirӓk ide>>,dip üzeneñ fikerlӓren belderӓ törek ğalime İl’yas Topsaqal.

  Ğalimneñ Tatarstandağı fӓnni tikşerenü êşçӓnlege çorı 1997-1998nçe yıllarğa qadӓr bik yaxşı bara.Ӓ soñınnan,törle şawqımlar belӓn bӓyle Qazan universitetlarındağı,Çallı qalasındağı hӓm Arçada da törki üzӓklӓre bulğan Törek mӓdӓniyat üzӓge  2001nçe yılda yabılırğa mӓcbür bula.Qısqası,üsep kilgӓn tyurkologiya fӓnni tikşerenülӓre tuqtap qala.Bu xӓllӓr,Tatarstanda ğına tügel,Çuwaşstan,Başqortstan,Mari hӓm Udmurt cirleklӓrendӓge êşçӓnlekkӓ dӓ tiskӓre yoğıntı yasıy,ӓlbӓttӓ.

  Törki xalıqlarnıñ telen, ӓdӓbiyatın,tarixın hӓm mӓdӓniyatın öyrӓnü öçen tırışlıq quyğan,törki xalıqlarnıñ yazmışında İslam dineneñ role hӓm totqan urını turında êzlӓnülӓr alıp barğan törek ğalime İl’yas Topsaqalnıñ fӓnni hӓm tarixi  xezmӓtlӓre turında söyläşüne kilӓse tapşıruıbızda dӓwam itӓrbez.

  Çığanaqlar:

1) https://www.haberler.com>haberler

<<Prof.Dr.İlyas Topsakal kimdir?Prof.Dr.İlyas Topsakal kaç yaşında,nereli?Prof.Dr.İlyas Topsakal hayatı ve biyografisi!>>.01.02.2023

2)https://avesis.istanbul.edu.tr>egitim

Prod.Dr.İlyas Topsakal-Akademik Veri Yönetim Sistemi-İstanbul Ün,versitesi.

3) http://shahrikazan.ru>tema-dnya

Avtor:<<İstanbulğa millӓtçelek Qazannan kilde>>.29.05.2012

Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Meyvacı.