Tarixta ez qaldırğan törkilär 38

Törki tarixnıñ çäçäk atqan çorlarınnan berse bulğan Sälcuqlı çorı ul däwerdä citeşkän ğalimnäre, mädäniyat häm sänğät ähelläre belän genä tügel,şul uq waqıtta qıyu häm aqıllı däwlät eşlekleläre belän dä mäşhür. Üzençälekle idara sisteması belän qısqa waqıt eçendä dönyanıñ iñ köçle däwlätlärennän bersenä äwerelgän Sälcuqlı imperatorlığı ber yaqtan elekke törki däwlätçelekne däwam ittergändä, ikençe yaqtan da yaña geografik kiñleklärdä yaña sistemalar barlıqqa kiterep däwlät añlayışın daimi räweşta kön üzägendä totarğa tırışa. Mondıy sistemanıñ iñ böyek wäkillärennän berse soñğı Sälcuqlı padişahı Soltan Sancar bula. Bügenge yazmabızda Soltan Sancar turında süz alıp barabız.

Äxmät Sancar 1086 nçı yılnıñ 5 nçe noyabrendä Sincarda dönyağa kilä. Ätise soltan Mälikşah bula. “Divane löğätet-törek” kebek çığanaqlarda “sancar”süzeneñ qadaw, çänçü mäğnäsendäge “sanç” süzennän barlıqqa kilüe äytelä. Tarixi çığanaqlarğa kürä, Sancar bik matur yözle bula. Ämma läkin bala çağında çäçäk çire belän awırğannan soñ däwalanuğa qaramastan yözendä ezlär qala. Sancarğa 6 yäş bulğanda ätise Mälikşah wafat bula. Anıñ ülemennän soñ dinastiya äğzaları arasında täxet ğawğaları başlana.Bu säbäple citärlek belem ala almıy. Ämma Sancar keçkenä çağında uq däwlät idaräsendä möhim täcribälär aluğa ireşä, säläte häm täcribäläre belän belem aludağı citeşsezleklärne beterä.

Soltan Börküyarık Xorasandağı ğisyannı bastıru öçen ügi qardäşe Sancar häm Atabäy Ämir Kamaç citäkçelegendäge armiyäne Xorasanğa cibärä. Damganğa barıp citkändä Arslan Argunnıñ üterelüen öyrängännän soñ Sancar biredä kötep qala. Soltan Börküyarık Sancarğa quşılğaç bergä Nişaburğa , annan Bälh qalasına kitälär. Soltan Börküyarık bu säfärdä üzäge Merv bulğan Gaznä çik buylarına qadär suzılğan Xorasan cirlären Mälik Sancarğa tapşıra.Fäqät bilgele ber waqıttan son Xorasan xakimiyäte belän bäyle bäxäslär näticäsendä Soltan Börküyarık armiyäse belän Mälik Sancar armiyäse oçraşa. Älege suğışta Sancarnıñ armiyäse Soltan Börküyarıknıñ armiyäsen tar-mar itä häm şulay itep Sancar belän Soltan Börküyarık täxet mäs’äläsendä köndäşkä äwerelä.

Sancar abıysı Börküyarıknıñ häm ikençe abıysı Möxämmäd Taparnıñ soltanatı waqıtında däwlät xezmätendä milli bergälekne tä’min itü öçen qulınnan kilgän qadär yärdäm itä. Könçığıştağı fetnälärne bastıra. Näticäle xezmätläre uñayınnan Xorasan patşası itep bilgelängän Sancar täxet köräşläre arqasında Sälcuqlı cirlärenä höcüm itkän Könçığış Qaraxanlı xökemdarı Kadir xannıñ höcümnären tuqtata.

Sancar abıysı Börküyarık ülgännän soñ soltan bulğan ikençe abıysı Möxämmäd Tapar belän eçkersez mönäsäbätlären däwam itterä. Ul könçığış töbäklärdä säyäsät alıp barğanda , Soltan Möxämmäd könbatış belän mäşğül bula. Ätise Mälikşahnıñ säyäsäten alıp batruçı Sancar Xorasannan başlap däwlätneñ könçığışında Sälcuqlı sistemasın yañadan qora. Bu räweşle Sälcuqlı däwläte könçığıştan tınıç, şiklänüsez räweştä könbatışta köräşen däwam itterä.
Soltan Sancar 1113 nçe yılda Sämärkandqa , 1114 nçe yılda Gaznä häm guridlarğa säfär oyıştırıp töbäktä xakimiyäten qora. Şulay uq Ğiraq, Azärbaycan, İran, Tabaristan, Sistan, Kirman, Xäräzm , Äfganstan , Qaşğar häm Mâverâünnähirdä xakimiyät urnaştıra. Ozaq waqıtlar soltanat köräşläre kiçergän däwlätne yañadan tärtipkä sala.

Bu bergälek bilgele ber waqıt şulay däwam itä. Fäqät xälifä Müstärşit belän belän iqttifaq qorğan Mähmüd ağasına qarşı fetnä äzerleklärenä kereşä. Monı işetep alğan Sancar Mähmüdkä höcüm itä. 1132 nçe yılğı Dinävär suğışı Sancarnıñ ciñüe belän tögällänä. Soñraq qaraxanlılarnıñ ğisyanın bastıruçı Sancar 1136 nçı yılda gaznälilärneñ häm 1141 nçe yılda Xäräzmneñ fetnäsen bastıra. 1141 nçe yılda möselman bulmağan qarakitaylarnıñ qaraxanlılarğa höcüm itüenä qomaçawlarğa telägändä Bälhne yuğalta.

40 yıl däwam itkän idaräsendä Sancar könçığış häm könbatışnı küzdä totuçı säyäsät alıp bara. Ämma läkin säyäsäteneñ küpçelek öleşen könçığış täşkil itä. Başta könbatışnı tärtipkä salırğa telägän Sancar , biredä telägenä ireşä almıy. Çönki waqiğalar anıñ iğtibarın könçığışqa alıp kitkändä , könbatış tulısınça iğtibarsız qala.

Sancar däwereneñ iñ tanılğan ğalime- İmâm-ı Gazâlî xäzrätläre.
Soltan Sancarnıñ agitatsiyäse,öndäwläre belän Xorasan böten İslam dönyasına häm Anadoluğa daimi räweştä din eşlekleläre häm ğalimnär cibärüçe üzäk bula.