Tarixta ez qaldırğan törkilär 33
Dr. Möxämmät Ali Färzanä xaqında Rıza Xäyät yazması
Cämğiyätlärneñ üseşendä, ictimağıy añ-fikerneñ üsüe häm keşelärneñ alğarışında qayber jurnallarnıñ ni qadär zur rol uynawın beläbez. Törki dönyanıñ uyanuı häm törki mädäniyätneñ cäyelüendä tiñsez tä’sire bulğan gazet-jurnallar arasınnan ürnäk bularaq Qırım tatarlarınıñ “Tärcemäçe” gazetın, Azärbaycanda çığuçı “Mulla Nasretdin” häm “Fiyuzat” jurnalların, İran törkiläreneñ “Barlıq” gazetın kürsätep bula. Bolarnıñ iñ möhim üzençäleklärennän berse – üz çiklären aşıp, törki dönyanıñ törle töbäklärendä uquçılar taba häm törkilär arasındağı berlekneñ urnaştırıluına zur öleş kertä. Bügenge yazmabızda 1979nçı yıldan birle Tähranda çığuçı häm möxärrire Dr. Cäwat Xäyät bulğan “Barlıq” jurnalına nigez salğan tanılğan tikşerenüçe Dr. Möxämmät Ali Färzanä turında süz alıp barırbız.
Folklorçı häm lingvist bularaq belenüçe Ali Färzanä 1923nçe yılda Täbrizdä dönyağa kilä. Täbriz ul waqıtqa qadär İrannıñ ikençe iñ zur şahäre bulıp sanala häm mädäni täraqqıyätlär cähatennän berençe urında bula. Läkin bu wazğiyät 1925nçe yılda Rıza Şahnıñ wazifağa kilüe belän azağına yaqınlaşa häm berençe eş itep törek tele tıyıla. Bu arqada Dr. Färzanä dä şaqtıy yazuçı kebek tuğan tele bulğan törekçä belem aludan mäxrüm qala.
Möxämmät Ali Färzanä başlanğıç belemne Darü’t-Tärbiyä mäktäbendä ala. Soñınnan Täbrizneñ Danişsera isemle pedagogiya mäktäbendä urta mäktäpkä kerä. Ğailäsendäge finans qıyınlıqlar arqasında köndez keläm tuqıp, tönnären däres uqığan Färzanä mäktäptä öyrängän farsı tele belän bergä törekçä kitaplar uqıp, tuğan telen dä qamilläşterä. Mäktäpne tämamlağaç, uqıtuçı bulıp eşli başlağan Färzanä, şul uq waqıtta, Täbrizneñ tanılğan Tärbiyät kitapxanäsendä dä eşli başlıy.
Färzanä kitapxanädä eşlägän waqıtta tuzanğan batqan kitap buqçasınnan yıllar elek Törkiyädä Kilisli Rıfat tarafınnan bastırıp çığarılğan “Dädä Korkut” kitabın taba. Kitapnı zur qızıqsınu belän uqığan yäş yeget soñınnan mäs’älä belän bäyle Törkiyä, Azärbaycan häm Awrupadağı eşçänleklärne cıya häm uqıy başlıy. 1945nçe yılda İrandağı Azärbaycan töbägendä qorılğan Azärbaycan Milli Xökümäte çorında törek teleneñ räsmiläşüe belän Möxämmät Ali Färzanä dä Dädä Korkut xaqındağı eşçänleklären häm qalğan yazuların “Azärbaycan” gazetında bastırıp çığara başlıy. Fäqat ber yıldan soñ Milli xökümät tarqalıp, törek tele qabat tıyılğannan soñ Şahlık rejimı tarafınnan qulğa alınıp, törmägä utırtılğan Färzanä irekkä çıqqaç Tähranğa küçep kitä häm qabat uqıtuçı bulıp eşli başlıy.
Törek tele tıyılğan çorda äsärlären “Färzanä”, “Govsi”, “Yaşar” häm “Rovşen” isemnäre astında çığarğan tanılğan tikşerenüçe farsı telendä yazğan “Azärbaycan tele beleme” kitabı belän ildä häm çit illärdä dan qazana. Bu kitap ul waqıtqa qadär İranda Azärbaycan tele grammatikası belän bäyle yazılğan möhim äsar bula.
Möxämmät Ali Färzanä tel beleme belän bergä törek folklorı ölkäsendä dä möhim eşçänleklär başqara. Törekçä qızu templı xalıq cırları, tabışmaq, äkiyät, äytem häm mäqallärne üzgä töbäklärdän cıyıp häm bastırıp, teldän ädäbiyatnı tikşergän Dr. Färzanä 1979nçı yılğı İran inqilabınnan soñ Tähranda çıqqan “Barlıq” jurnalına nigez saluçılar häm berençe yazuçıları arasında urın ala.
Äsärläreneñ zur öleşen bu jurnalda bastırıp çığarğan Dr. Färzanä İranda törekçäneñ standartlaşuı yulında zur tırışlıq kürsatä. “Dädä Korkut” äsären kereş süz belän näşer itä häm töreklärgä qarşı yazılğan mäqalälargä ğilmi cawaplar yazıp, törek tele häm mädäniyäteneñ nıqlı nigez östendä üsüenä öleş kertä.
Yıllar buyı Tähranda Färzanä basmaları belän citäklägän, şaqtıy äsärne törek häm farsı telenä tärcemä itkän häm şaiht bulğan tarixi waqiğalarnı “Xatirälär” isemle kitabında çağıldırğan Dr. Möxammät Ali Färzanä İrandağı Azärbaycan törkilegeneñ ähämiyätle mädäniyät häm fiker ähellärennän berse bulıp tora. 40tan artıq kitabı häm distalärçä ğilmi mäqaläse basılşıp çıqqan Dr Färzanä yöräktäge awırtuı näticäsendä ğomereneñ soñğı yılların Şvetsiyada uzdıra häm 2005nçe yılda yaqtı dönyadan kitä.
Wasıyäte buyınça Täbrizgä kiterelgän Färzanä oyıştırılğan zur cänaza cıyını belän Vadi-yi Rahmet ziratında cirlänä.
Dr. Färzanäneñ Nima häm Neda isemle ike balası bula.