Tarixta ez qaldırğan törkilär 29

Elekke çığanaqlarda Törkestan bularaq belengän , xäzerge waqıtta Urta Aziya bularaq kartalarda urın alğan töbäk härwaqıt tanılğan şäxeslär citeştergän. Törle tarmaqlarda tanılğan älege şäxeslärneñ iñ möhim urtaq üzençälege –çınbarlıqnı ezläw tırışlıqları. Äxmät Yäsäwi, Farabi, Nävoi, Tusi häm başqa böyek keşelär citeşkän bu cirlär xäzer isä Çıñğız Aytmatov häm Olcas Söläymanov kebek zıyalılarnı citeşterä. Bügenge yazmabızda tanılğan qazaq şağire , tel ğalime häm şul uq waqıtta diplomat bulğan Olcas Söläymanov xaqında süz alıp barabız.

Olcas Söläymanov 1936 nçı yılda Qazaqstannıñ elekke başqalası Almatıda dönyağa kilä. Ätise Ömär bäy Sovetlar Berlege çorında armiya ofitserı bula. Yaqtı dönyağa kilgänçe ük ätisez qalğan Olcas änise belän bergä yäşi başlıy. Änise Fatma xanım berniçä yıldan soñ tanılğan qazaq jurnalistı Abdül Ali bäygä kiyäwgä çığa. Bu öyläneşü Olcasnıñ sotsiolog, şağir häm yazuçı bulıp citeşüendä möhim rol uynıy.

Olcas başlanğıç häm urta belem alğannan soñ uquın Qazaqstan däwlät universitetınıñ geologiya bülegendä däwam itterä. Sovetlar Berlegeneñ törkilärgä yünälgän säyäsäte kirägençä törkilär nigezdä fän häm texnik belemnärgä yünältelä , alarnıñ sotsial belemnär uquı bik kiñäş itelmi. Ämma Olcas jurnalist ügi ätiseneñ dä tä’sire belän ädäbiyatqa, ayruça şiğırğä tartıla başlıy. Berençe şiğırläre häm mäqäläläre belän iğtibarnı cälep itkän Olcas berazdan Mäskäw ädäbiyat institutına cibärelä.

Olcas Söläymanov berençe ädäbi äsärlärendä qazaq xalıq motivlarına , qazaq tarixına tuqtalğan bulsa, äkrenläp sotsial antropologiya , tel häm tarix mäs’äläläre belän dä qızıqsına başlıy. Çönki anıñ fikerençä, ber törki şağir häm yazuçı ber ük waqıtta tikşerenüçe dä bulırğa tiyeş.

Olcas Söläymanov bu fikerdän yulğa çığıp rus dastannarın tikşerep öyränä başlıy. Tikşerenü barışında törki mädäniyatqa qarawçı şaqtıy bay material taba häm näticädä “Az i Ya” isemle äsäre dönya kürä. Bu xezmät Mäskäw Fännar akademiyäseneñ reaktsiyäsenä duçar bula. Ädäbiyat dairäläre dä rizasızlıq belderä.Çönki Olcas Söläymanov alğa sörgän tezislar ul çordağı Sovetlar Berlegeneñ ideologiyäsenä häm anıñ nigezendä formalaştırılğan rus imidjına qarşı bula. Şunä kürä dä älege xezmätne akademiya kire qağa. Fäqät äsärneñ ezläre yuğalmıy. Ayıruça Sovetlar Berlege tarqalğannan soñ Olcas Söläymanovnıñ iseme häm eşçänlege qabat kön tärtibenä kilä häm dönyağa işetelä başlıy. Olcas tikşerenülären däwam itterü öçen Qazaqstanğa kilgändä Aral küle tulısınça kipkän , Semey vilayätendäge atom –töş eşçänlekläre xalıq tormışıma tiskäre yoğıntı yasağan bula. Olcas Amerika Quşma Ştatlarınıñ da Nevadada oxşaş eşçänlek başqaruın , atom –töş qorılmaların anda tözülären olı fäläkät dip bäyäläp “Atom-töş eşçänlegenä qarşı Semey-Nevada”xäräkäten başlata. 1990 nçı yılda qazaq zıyalısı ,tel belgeçe Rafail Möxämäddin belän bergä 1nçe Törki xalıqlar kongressın oyıştıra.

Olcas Söläymanoy möhim urınnarda eşli. Sovetlar Berlegendä yuğarı Sovet äğzası bulıp eşläwçe Söläymanov Sovetlar Berlege xalıq wäkile, Qazaqstan Yazuçılar Berlege ğomum särqätibe, Atom-töş eşçänlegenä qarşı Semey-Nevada xäräkäte räise, Aziya-Afrika Yazuçılar Berlege komitetı başlığı , Törki xalıqlar Berlegeneñ qoruçı äğzası wazifaların da uñışlı başqara. Qazaqstan bäysezlek alğannan son ilbaşı Nursoltan Nazarbayev anı Qazaqstannıñ İtaliyadağı tulı wäqalätle ilçese itep bilgeli.

Olcas Söläymanov küp kenä törki zıyalı kebek küp yaqlı eşçänlek başqara. Ädäbi äsärlär icat itü, tel häm tarix xaqında fänni xezmätlär yazu belän bergä kino belän dä qızıqsınuçı Söläymanov küp kenä äsärne törle tellärgä tärcemä itä. Üze yäşägän çornıñ ideologiyäse häm aña nigezlänep alıp barılğan säyäsätkä qarşı çığıp törki tel häm mädäniyat ezlären tabarğa häm kürsätergä tırışa. Olcas Söläymanovnıñ qayber äsärläre tübändägelär:” Az i Ya”, “Yazu tele”,”Maymıl yılı”,”Tön-Parij qızı”, “Säxärneñ güzäl waqıtı” , “Balçıq kitap”.