Tarixta ez qaldırğan törkilär 27

1917 nçe yılğı Bolşeviklar inqilabınıñ tanılğan şäxese, milli kommunizmğa nigez saluçı Mirsäyet Soltanğaliyev turında Rıza Häyät yazması

113868
Tarixta ez qaldırğan törkilär 27

XX ğasır törle ideologiyälär barlıqqa kilgän häm ber -berse belän köräşkän ğasır bularaq belenä. İke bötendönya suğışınıñ bu ğasırda tormışqa aşuı ber yaqtan faşizm nığıp Awrupanı çolğap alğanda , ikençe yaqtan da kommmunizm ideologiyäseneñ tarala başlawı ,qotıplaşular häm yıllar buyı däwam itkän Salqın suğış bu köräş-bäreleşneñ iñ açıq ürnäkläre. Şul iğitibarnı cälep itä – küp kenä qaharman, fiker iyäse näq menä bu şartlarda citeşä. Şundıylardan berse - 1917 nçe yılğı Bolşeviklar inqilabınıñ tanılğan şäxeslärennän, ämma läkin üzençälekle fikere belän imperializmğa qarşı çıqqan milli kommunizmğa nigez saluçı Mirsäyet Soltanğaliyev.

Mirsäyet Soltanğaliyev 1892 nçe yılnıñ 13 nçe iyülendä Başqortstannıñ Elimbetovo awılında tatar ğailäsendä dönyağa kilä. Ätise Xäydär Ğaliyev uqıtuçı bula. Mirsäyet başlanğıç mäktäpne tuğan awılında uqıy. Soñraq Qazandağı tatar pedagogiya institutında belem ala. Bik yäşli mädäni häm sotsial eşçänleklär belän qısıqsınuçı Mirsäyet cirle xakimiyät kitapxanäsendä eşlägännän soñ jurnalist eşenä kereşä. Törkilär yäşägän şähärlärne gizep, andağı zıyalılar belän küreşä. Şul uq waqıtta çit teldä yazılğan berniçä äsärne tatar telenä tärcemä itep , ul çordağı gazetlarda bastırıp çığara.

Mirsäyet Soltanğaliyev ädäbi eşçänlekläre belän bergä säyäsät tarmağında da şaqtıy aktiv bula. Älege eşçänlekläre uñayıınnan Rusiya möselmannarı kongressına çaqırılğan Mirsäyet , Vahidovnıñ urınbasarı bularaq Möselman sotsialistlar komitetında wazifa başqara. Vahidovnıñ üterelüennän soñ Mirsäyet Soltanğaliyev üz östenä tağın da zurrar cawaplılq ala. Başta Möselman sotsialistlar komitetı qarşında tatarlardan Qızıl Armiya çastları qora . Bu berleklär Könçığış frontınıñ zur öleşendä suğışa häm şaqtıy uñışlarğa ireşä.

Mirsäyet Soltanğaliyev Rusiyädä watandaşlar suğışı başlanğannan soñ Leninnıñ boyırığı belän Könçığış xezmät iyäläre kommunist universitetınıñ rektorı itep bilgelänä. Soñraq çorlarda bu uqu yortında Nazim Xikmät, Şävkät Süreyya Aydemir häm Ho Chi Minh kebek tanılğan şäxeslär belem ala.

Mirsäyet Soltanğaliyev 1920-1923 nçe yıllarda Stalinnıñ cirle üzidarälär häm milli mäs’älägä qarata tiskäre säyäsätlärenä citdi räweştä qarşı çığa başlıy. Rusiya kommunistlar partiyäseneñ kolonizator säyäsäten tänqitli. Soltanğaliyevkä iyärep partiya eçendäge könçığışlı kommunistlar da qarşı çığa başlıy. Stalinnı Böyek Rusiya säyäsäte alıp baruda ğayeplilär. Ämma bu qarşılıq kürtsätülärne Stalin ber dä oşatmıy.Soltanğaliyev häm anıñ fikeren yaqlawçı köräştäşlärenä qarşı kampaniya başlatıla. Mirsäyet Soltanğaliyev Stalinğa qarşı inqilapçı oyışma qoruda ğayeplänä häm partiyädän çığarıla. Ämma partiya eçendäge blok aradaşçılığı belän il säyäsätenä tağın beraz yoğıntı yasawğa ireşä. Trotskiy, Kamenev,Zinovyevnı partiyadän çitläştergännän soñ Stalin partiyädäge qarşı blokka qarşı eşkä kereşä.1929 nçı yılda Mirsäyet Soltanğaliyev häm partiyädäge opponent şäxeslär qulğa alına.Berniçä yıl törmä häm sörgennän soñ irekka cibärelgän Stalinnıñ ideologik opponentları 1937 nçe yılda Stalin boyırığı belän qabat qulğa alına häm iterelä. Mirsäyet Soltanğaliyevne isä 3 yıldan soñ törmädä atalar.

Mirsäyet Soltanğaliyev - Awraziyaçılıq töşençäsen alğa sörgän fiker iyäse. Dönya törkiläreneñ bergä xäräkät itüe kiräklege fikeren yaqlawçı Soltanğaliyev üze yäşägän çorda da, annan soñğı däwerlärdä dä küp sanlı keşegä yoğıntı yasawğa ireşä. Anıñ başqa törki zıyalılar belän mönäsäbätlärenä küz salğanda nindi yul saylawın tağın da yaxşıraq añlarğa mömkin. Soltanğaliyev Yosıf Aqçura belän küreşä, Ziya Gökalp belän yazışa. Yäşeren räweştä Qırğızstan, Törekmänstan, Qırım, Azärbaycan belän elemtälär urnaştıra, Törkiyä belän mönäsäbätlär urnaştıru öçen yäşeren parollärdän faydalana. Yäşeren işarätlär belän yazılğan xatlarınnan berse üzäk komitetqa barıp ireşkäç Stalin:”Soltanğaliyev bik qurqınıç yulda . Ul yulda annan elek Zäki Wälidi bar ide”dip äytä.

1990 nçı yılnıñ 30 nçı aprelendä Mirsäyet Soltanğaliyev häm yuldaşları reabilitatsiyälänä häm ülemnärennän şaqtıy yıllar uzğaç qabat partya saflarına alına.

 


Etiketlar:

Bäyläneşle xäbärlär