Su – yäşäw çığanağı

Keşeneñ dön’yadağı macaraları tabiğat’kä iyärüe belän başlandı. İyärüdän tuqtap, icat itü, citeşterügä küçte adäm balası, läkin, qızğanıç, tabiğat’ belän xökem sörügä qadär barıp citte. Keşe ällä üzen tabiğat’tän östen quyıp, tabiğat’täge härnärsäneñ üze öçen genä buluın uylıymı? Üzenä xezmät kürsätergä tiyeşle dip uylıy axırı. Êş şartları awırlaşqan häm berdänber maqsatnıñ kübräk citeşterü, kübräk aqça êşläw bulğan sänägät’ çorındamı tudı bu yalğış fiker?

Xalıq sanınıñ artuı, sänägät’ çorınnan başlap çista su çığanaqlarınıñ tizlek belän pıçranuı häm klimat üzgäreşe näticäsendä sunıñ qıymmäte bügenge köndä tağın da artı. “Zäñgär altın” dip yörtelä başladı ul. Bügen dön’yadağı iñ möhim närsäneñ, yäşäw çığanağı yägni sunıñ buşlay bula almayaçağın uylawçılar bar. Sunıñ kommerŝiyaläşterelüe, neft’ kebek birjalarda buluı zarurlığına ışanalar. Awstraliyada çınğa aşırılğan ber fiker belän antiutopiya çınbarlıqqa äylände. Fermerlar aqça tüläp igen-basu yäisä mal-tuarları öçen su taba ala. Aqçası bulmağannar isä awır xäldä. Fil’mnardağı su suğışları da ozqlamıy başlanır kebek.

Sunı barı tik aqçalılarnıñ qullanaçağı, qalğannarnıñ aña ireşä almayaçağı fikere qurqınıç toyıla. Sunı tovarğa äyländerergä tırışuçılar su xoquqına bitaraf qalalar häm hiçşiksez yäşäw xoquqına. “Su cir yözendäge moxtaclarnı häm yätimnärne tuyındıra, susızlıqtan integüçelärgä yäşäw büläk itä,” – di Mäwlana. Yäşäw xoquqınıñ satıluı ber dä qabul itelmäslek. Su bulmasa, tormış ta yuq çönki.

Su keşelek öçen H2O ğınamı soñ ul? Ni öçen citeşterelmi, arttırılmıy, qorılıq küzätelgän illärgä cibärelmi su? Çönki ğadi kebek kürensä dä, butalçıq ul su mäs’äläse. Sunıñ ähämiyäten belep toruçı härkem anıñ iñ qıymmätle metalldan da qaderle buluın belä. “Sunıñ här tamçısında altın kisäge bar” dip yañğırıy üzbäk mäqale. Bäyäläp betergesez ul çönki yäşäw çığanağıdır. 

Qızğanıç, dön’yadağı çista su dramatik räweştä azaya bara, dön’yabız global’ su krizisı belän oçraştı. Şunıñ öçen su illärneñ barlığı, kiläçäkläre, iminlege häm iqtisadi yaqtan üseşläre cähatennän zur ähämiyätkä iyä çığanaq bulıp tora. Bügenge köndä Awstraliya qıytğası belän ber rättän qalğan qıytğalarda da küzätelüçe zur yanğınnar qorılıq xäbärçeseder.

Bu dön’yanıñ suları ayıruça da yılğaları tawışsız şahitı bulıp tora waqıyğalarnıñ. Meñ yıllar buyı serlärne dä kürep tora. Telgä kilä alsalar, küp sorawğa cawap birerlär ide bälki. Bälki dä meñ yıllar buyı däwam itkän kebek serlärne saqlıy birerlär ide.

Dön’yada tormışnı su başlata. Adäm balası anıñ qarşında köçsez bulğan, küp waqıtta çarasız da. Üzennän köçle bulıp kürengän sudan qurqa ul başta. Soñınnan su yanında yäşi başlıy. Qaywaqıt tabındı aña, qaywaqıt isä anıñ yärdämendä şifa taptı. Qayber töbäklär ayıruça bäxetle su cähatennän. Fäqat bu wazğıyät’ suğışlar häm awırularnı kiterep çığardı. Anadolu geografiyase dä şundıy. Tarixnıñ başlanğıçına şahit bulğan, tarixta êzlär qaldırğan Anadoluda su belän bergä yäşärgän, bar dön’yada üz êzen qaldırğan ŝivilizaŝiyalärne, alarnıñ suğa bulğan mönäsäbäten añlatırğa tırıştıq sezgä. Bu kürkäm geografiyağa säfärgä çaqırdıq sezne.

İgen-basularnı suğarudağı uñışları belän tanılğan sümärlär belän başladıq tapşıru tezmäbezne. Batqaqlıqlarnı qorıtqan, suğaru kanalları yasağan, su basularğa kirtä quyğan ide alar. Sunıñ ähämiyäten yaxşı belgän babillär, borınğı dön’yanıñ 7 moğcizasınnan berse bulğan ul iskitkeç baqçalar, Babilneñ Asıl baqçaları turında añlattıq. Suğa bam-başqa mönäsäbäte bulğan xettlar tözegän, Anadolunıñ häm dön’yanıñ berençe häm berdänber borınğı Xett böyäsen, Eflatunpınar häykälen dä onıtmadıq. Anadolunıñ könçığışında ul qırıs geografiyada su qorılmaları tözegän häm suğaru ŝivilizaŝiyase bulğan urartularğa da urın birdek.

Ber dä kötmägändä qarşıbızda päyda buluçı borınğı Pollio su küpere häm ğasırlar buyı su qıtlığı kiçergän İstanbulnıñ bu problemasın betergän kürkäm Valens su küperen tanıttıq. Berençe su injenerı Miletli Tales, bar dön’yağa tanılğan Rim häm törek munçaları, şähärneñ su ixtıyacların qanäğat’länderüçe susaqlağıçlar, här yıl meñnärçä turist ağılğan çişmälär turında süz alıp bardıq.

Yaqtılıq ile bulğan Likiya Ligası başqalası Pataradağı dön’yanıñ iñ êlekke diñgez mayağı häm Anadolu arxeologiya mirasınıñ tiñsez qorılmalarınnan berse bulğan injenerlık moğcizası Delikkemerne añlattıq. Anadolunıñ su şähäre bularaq iskä alınuçı, su belän bötenläşkän Pergegä dä tuqtaldıq, arxitektura häm sänğat’ su mäs’äläsendä köç sınaşqan tanılğan Aspendos borınğı şähärenä dä. Tabiğat’ su belän berläşkän Pamekkaläne dä onıtmadıq. Keşelekkä utqa çıdam bulğan pergament kägäzen büläk itkän, sunı däwalawda qullanuçı Bergama patşalığın da.

Törek mädäniyätendä dini häm miğmari yaqtan möhim urın alıp torğan çişmälär,küperlär, bu geografiyadağı termal’ su çığanaqların, Firat häm Tigr yılğaların tanıttıq.

Anadolunıñ meñnärçä yıllıq ütkänendä taş çorınnan bügengä qadär keşelek kiçergän däwerlärne kürergä mömkin. Bu barışta su qorılmalarınıñ êzennän bardıq bez. Qayberläre bügengä qadä saqlanıp qalğan alarnıñ, qayberläre haman da xezmät kürsätä, qayberlärennän isä qaldıqlar ğına bar. Anadolu geografiyasendäge su qorılmalarınnan qayberläreneñ dön’yada sanawlı buluın, qayberläreneñ berdänber ürnäk buluın kürdek. Sunıñ qıymmäten bezgä yözlärçä, meñnärçä yıl êlek añlatqan ŝivilizaŝiyalar häm alar yäşägän şähärlär turında süz alıp bardıq.

Tarix yazılğan Anadolu geografiyasendä ütkännän bügengä citkerelgän miras häm mädäniyätne su yärdämendä, suğa bulğan mönäsäbät aşa añlatırğa tırıştıq. Äle tağın küpme xikäyäse bar bu cirlärneñ.

Su – yäşäw çığanağı dip yuqqa ğına äytmägännär. Bez dä sezgä sunıñ Anadoludağı meñnärçä yıllıq xikäyäsen citkerdek.