Pamukkalä häm İyerapolis

Alsu küllär, küz yözen qaplawçı yäşel utlar, qızıl yar buyı yäisä ap-aq sular. Bolarnı barı tik töşlärdä yäisä fil’mnarda ğına kürep bula disägez, bik yalğışasız. Bolarnıň barısı da çınbarlıq, gel kürep tormağaç qınä säyer toyıla keşe balasına. Sänğat’ belän qızıqsınmasaq ta, syurrealizm süzen işetkänebez bar. Menä şundıy urın bulğan Pamukkaläne tanıtırbız bügen sezgä.

Meň yıllar buyı barlıqqa kilgän travertinnar. Meňnärçä yıllıq barışta kal’ŝiyğa bay su tirännärdän cir yözenä çığa, qatıp, ap-aq izvest’taş qatlamnarına äylänä. Bu äkiyäti sular tarix buyı şifa tabarğa teläwçelärneň yaratqan urını buldı. 2700 metr ozınlıqtağı, ber-bersenä qoyıluçı basqıç räweşendäge basseynnarı häm 50 metr biyeklektäge şarlawıqları belän mamıq basuı yäisä küpertelgän sötkä oxşağan bu tabiğat’ moğcizası. Üz küzebez belän kürü citmi, alarğa qağılıp qararğa kiräk. Çınbarlıq läkin töştäge kebek xis itä keşe üzen. Sixerli bu sular keşene.

Küreneşe belän keşene sixerläwçe häm moňa östäp şifalı suları bulğan bu travertinnar yanında hiçşiksez ber şähär qorıla. İyerapolis… Pergamon patşalığı waqıtında tözelgän İyerapolis borınğı şähäre här çorda üzenä iğtibar cälep itkän. Törek telendä “mamıq” häm “nığıtma” süzlärennän toruçı, bügenge köndä Denizli rayonınıň 17 çaqrım tön’yağında urnaşqan Pamukkaleneň êlekke iseme İyerapolis bula. İsemen Amazon patşabikäse İyeradan kilüe uylanılsa da, moňa qarawçı dälil yuq. Çınında “hiyera” Xêlen telendä “izge”ne aňlata.

Şähärdä şaqtıy ğıybadätxanä bulğanı öçen “izge şähär”ne aňlatuçı “İyerapolis” dip yörtelgän ul. Borınğı çornıň tanılğan geografiya ğalime Strabon İyerapolisnıň ber Frigya şähäre buluın äytä äsärlärendä. Bügenge köndä ireşelgän mäğlümatlarğa kürä şähärneň Xelen çorınnan alda da buluı belenä. Rim İmperatorlığı çorında Frigya töbägeneň başqalası bula. Vizantiya çorında da bik möhim üzäk bulğan İyerapolis. Şähär xristiyanlıknı qabul itü mäs’äläsendä başlanğıçta bik teläk kürsätmäsä dä, soňınnan dineň cäyelüendä möhim rol’ uynıy.

İyerapolis yägni Pamukkale metal häm taş êşkärtü belän tanılğan läkin tuqılğan tuqımalar belän tağın da danlıqlı bulğan. Şähärdä tuqılğan keläm häm tuqımalar Äfäs portınnan köymälärdä Urta diňgez illärenä êksportlanğan. Şähärgä zur keremne isä şämäxä töstäge tuqımalar täêmin itkän. Borınğı çorlardan başlap ayırmalı bulğan bu tösne barlıqqa kiterü bik awır, şunıň öçen dä qıymmätle. Şämäxä töstäge kiyemnärne barı tik patşa ğailäsendägelär, din êşlekleläre häm qayber tanılğan şäxeslär kigän. Xätta başqalarnıň kiyüe tıyılğan bula.

Bu tösne İyeropolisle hönärçelär qayber diňgez can iyälären, qayçaq ta törle matdälär qullanıp yasıy torğan bula. Kilogramnarça can iyäse qullanılğannan soň barı tik 1 gram şämäxä tös yasalğan. Şunıň öçen üzqıymmäte artqan. Buyaw ostazları tabiğıy yärdämçe dä qullanğan. Pamukkale travertinnarın barlıqqa kiterüçe termal’ sudağı izvest’ şämäxä tös çığaruda zur uňaylıq tudırğan.

Bügenge köndä bu tösneň xristiyannarnıň dini cıyınnarında qullanıluın da äytergä kiräk.

Borınğı teatrı, ğıybadätxanäläre, çişmäläre, gimnaziyase häm ziratları belän bügen dä iğtibarnı cälep itä İyerapolis. Travertinnarı häm borınğı qaldıqları belän YUNESKOnıň Bötendön’ya Mädäni häm tabiğıy miras isemlegendä urın ala.

Şähärdäge sularğa tuqtalıp kitik. Rim çorındağı şähärlärneň kübesendä bulğanı kebek İyerapolista da çista su täêmin itü öçen su küperläre qullanılğan. Yaqınındağı qalqulıqlarğa tözelgän ike su küpere belän şähärgä su kilgän. Terrakotadan yasalğan torbalar yärdämendä şähär uramnarına kiterelgän su tağın da keçkenä torbalar belän öylärgä qadär kilgän. Şähärneň su qorılmaları arasında iğtibarnı cälep itkän qorılma isä – Rim munçası. Munça bügenge köndä arxeologiya muzeyı bularaq xezmät kürsätä. Anda qazularda tabılğan häykäl häm qalğan tabıldıqlar urın ala. İkençe qorılması isä – Tritonlı çişmä binası. Bu borınğı binada 70 metr ozınlıqtağı basseyn häm häykällär bar. Borınğı şähärdä şulay uq Latrina yägni bädräflär bar. Cämäğat’ bädräfeneň berençe xäle bulğan latrina öçen çista häm pıçraq sular ağuçı ike kanal yasağan rimlılar. Cirteträw arqasında cimerelsä dä, barlıq kisäkläre saqlanğan anıň.

İyerapolis borınğı şähärendäge möhim qorılmalardan berse dä – teatr. Tawğa yaslanğan teatr Anadoludağı Rim teatrlarınıň iň matur ürnäklärennän berse. Yaqınça 150 yıl tözelgän bu teatr akustikası häm zurlığı belän iğtibarnı cälep itä. Şähärneň iň qızıqlı urını isä – “Cähännäm qapqası yägni Ploutonium (Plotunyum) izgelär urını. Bu – borınğı dön’yada ülgännär ilenä kerü qapqası bularaq qabul itelgän mäğarä. Keşe balası belenmäwçe närsälär belän härwaqıt qızıqsınğan. Monı belüçe sixerçelär häm annan soňğı çorlardağı ruxanilär bu mäğaräne köçlären kürsätüçe urınğa äyländerde. Mäğarädäge termal’ suda şaqtıy miqdarda uglerod gazınıň buluı biregä kilüçelärneň ülüenä säbäpçe. Ruxanilär gazdan täêsirlänmäs öçen tın almıyça êçkä kerä, mäğarädän isän-imin kileş çığa. Şulay itep mäğaräneň seren çişkängä xalıq aldında köçle bulıp qala birälär.

Ütkärelgän qazularda Pamukkale travertinnarın barlıqqa kitergän termal’ sularnıň bu mäğarädän çığuı öyränelä. Yänä qazularda friglar çorına qarağan tabıldıqlar çığa. Bu isä bezgä mäğarägä Rimlılardan alda yäşägän friglarnıň kilüen kürsätä.

Cirteträw poyası östendä urnaşuı arqasında İyerapolis ike tapqır zur cirteträw kiçerä häm şähär bötenläy cimerelä. Soňınnan qabat tözelä ul. Bu zilizlälärdä şähär urtasında çoqır päyda bula häm waqıt belän şähärneň iskitkeç bağanaları, häykälläre termal’ sular astında qala. Şulay itep borınğı basseyn barlıqqa kilä. Bügenge köndä travertinnardan soň Pamekkaleneň iň qızıqlı urınıdır bu basseyn. Biredä meňnärçä yıl êlekkegä qarağan tarixka kerep çumasız. Termal’ sular qoyılğan borınğı basseynnıň cılılığı cäyen dä, qışın da +36 däräcä. Matur häm yäş’ bulıp qalırğa telägän Misır patşabikäse Kleopatranıň da monda yözüe äytelä.