Urartu dӓwlӓte

Tawlar hӓm tekӓ qıyalar belӓn ӓylӓndӓrep alınğan uňdırışsız tufraqlarğa qarap uyğa qala patşa. Qarşında iksez - çiksez su bar. Diňgezme ul, külme, nӓrsӓ ikӓnen ӓytӓ almıy, çönki bik zur. Bu iksez - çiksez su kinӓt kenӓ tawlar hӓm uňdırışsız cirlӓrne patşa aldında ӓhӓmiyӓtsez qıla. Patşa şunduq uylarınnan arınıp kitӓ, yöze yaqtıra. “Su bar ikӓn, dimӓk tormış bar. Su bulsa barısı da mömkin!” dip uylıy ul. Hӓm xalqı belӓn monda urnaşırğa qarar birӓ.

Törkiyӓneň könçığışında klimat şartları bik awır. Klimat hӓm öslek rӓweşlӓre qıyın bulsa da qağıydӓ üzgӓrmi, bezneň êrağa qadӓr 1 nçe meň’yıllıqta diňgez sıman zurlıqtağı su çığanağı yanında köçle patşalıq tarix sӓxnӓsendӓ üz urının ala. Törkiyӓneň iň zur küle, şul uq waqıtta dönyanıň iň zur sodalı küle bulğan Van küle tirӓsendӓ urnaşqan bu śivilizaśiya – Urartu dӓwlӓte. Urartlar mӓdӓniyat, sӓnğӓt’, arxitektura hӓm injenerlıq tarmaqlarında Anadolu hӓm dönya mirasına zur öleş kertӓ.

Urartu dӓwlӓteneň başqalası Tuşpa , yӓğ’ni xӓzerge Törkiyӓdӓge Van şӓhӓre bula.Van küle basseynında oyışqan hӓm ike  ğasırdan  artıq tarixta üz êzen qaldırğan bu śivilizaśiya su, arxitektura hӓm metall êşkӓrtüdӓ alğı planğa çığa. Urartlar üzlӓre yӓşӓgӓn qatlawlı geografiyӓne üzlӓre telӓgӓnçӓ formalaştıralar, awıl xucalığına yaraqlaştıralar, bügenge köndӓ dӓ qullanıla torğan su qorılmaları tözülӓr.

Qazu êşlӓre hӓm tikşerenülӓr Urartu patşalarınıň su qorılmalarına zur ӓhӓmiyӓt birüen,alarnıň  60 tan kübrӓk bua, suğaru kanalları buluın kürsӓtӓ. Bu isӓ ul dӓwer öçen iskitkeç kürsӓtkeç!

Şunısı qızıq , ul waqıtta dönyanıň ber genӓ cirendӓ dӓ bu xӓtle su qorılmaları bulmağan. Şul da ğacӓyep  ber üzençӓlek – böyӓ hӓm kanallarnıň hӓrbersendӓ kim digӓndӓ ber yazma (epitafiya)  bulğan.Patşalar bu yazmalarda böyӓ hӓm su qorılmaların niçek tözegӓnnӓren, cirlӓrne niçek êşkӓrtülӓre turında aňlatqannar. Hӓr patşa yazmalarğa üs isemen dӓ östӓgӓn.

Böyӓlӓr hӓm kanallar nӓticӓsendӓ uňdırışsız cirlӓr daimi suğarılğan hӓm xalıqqa sistemalı rӓweştӓ su taratılğan. Şulay itep Anadolunıň könçığışında berençe tapqır Urartu patşalığı tarafınnan suğaruğa nigezlӓngӓn awıl xucalığına nigez salınğan.
Üzennӓn soňğı dӓwerlӓrgӓ barıp ireşӓçӓk bu tradiśiyӓne başlatu hӓm kamillӓşterüdӓ Urartu śivilizaśiyӓse zur rol’ uynağan.

Küp sanlı su qorılmaları bulğanğa belgeçlӓr töbӓkne Anadolunıň “Gidrotexnik śivilizaśiyӓse” yӓisӓ “Böyӓ zonası” dip atıy.

Borınğı zamannarda klimat hӓm öslek formalarınıň qatlawlı şartlarına qaramastan töbӓkne altın çorına kitergӓn bu su qorılmalarınıň qayberlӓre bügen dӓ qullanıla. Ӓye, 2 meň 700 yıl êlek tözelgӓn kanallar hӓm böyӓlӓr turında süz bara.

2 meň 700 yıl êlek yӓşӓgӓn śivilizaśiya injenerlıq hӓm arxitektura ölkӓsendӓ şundıy iskitkeç êş başqarğan ki, cirtetrӓw zonasında buluına qaramastan, bu qorılmalar bügenge köngӓ qadӓr saqlanıp qalğan. Sezneňçӓ bu ğacӓp tügelme?

Bu qorılmalardan berse - Menua kanalı. Anıň ozınlığı 50 çaqrımnan artıq. Ul kanalnı tözetkӓn Urartu patşasınıň isemen yörtӓ. Bu kanal dönya su injenerlığı moğcizası bularaq sanala. Kanalnıň 2 meň 700 yıl êlek tormış birgӓn cirlӓrgӓ bügen dӓ tormış alıp kilüen  kürep soqlanmıyça mömkin tügel. Xӓzerge waqıtta Şamran dip atalğan kanalnıň iseme Assiriya patşabikӓse Semiramiska nigezlӓngӓn hӓm waqıt uzu belӓn Semiramis iseme Şamranğa üzgӓrgӓn dip uylıylar.Lӓkin bu turıda tögӓl mӓğ’lümat yuq.  

Urartlarnıň taň qaldırğan tağın ber su qorılması – Keşişgöl böyӓse. Bu tema buyınça belgeçlӓr ӓytüençӓ, dӓwer hӓm nıqlıq yağınnan qaralğanda urartlar tözegӓn böyӓ ,bua hӓm suğaru kanallarına oxşaş su qorılmaları dönyanıň ber genӓ cirendӓ dӓ yuq. Su qullanuğa qağılışlı iň möhim qorılmalarnıň Anadoluda buluına ğacӓplӓnmӓskӓ kirӓk.

Urartu patşaları suğaru qorılmaları belӓn töbӓkneň awıl xucalığı hӓm terlekçelek ölkӓsendӓ alğa kitüen tӓêmin itkӓn. Qazu êşlӓrendӓ êçenӓ zur külӓmdӓ azıq-tölek quyarğa mömkin bulğan yözlӓgӓn tar muyınlı çülmӓk tabılğan. Bu çülmӓklӓrdӓge arpa, boday, noğıtsımannar ,borçaqlılar , yözem , kunjut mayı urartlarnıň awıl xucalığında niqadӓr alda buluın kürsӓtӓ bezgӓ.

Urartlar turında süz alıp barğanda alarnıň arxitektura hӓm metall êşkӓrtü ölkӓsendӓ dӓ alğı planğa çığuın kürӓbez. Alar yӓşӓgӓn dӓwerdӓ taş hӓm metall êşkӓrtüçelӓr digӓndӓ berençe bulıp küz aldına kilgӓn sivilizasya urartlar. Töbӓkneň baqır hӓm timer şaxtaları yağınnan baylığı qazu êşlӓrendӓ tabılğan bizӓnü ӓyberlӓre, awıl xucalığı qorallarınıň küplege metall citeşterü hӓm êşkӓrtüneň dӓrӓcӓsen bik açıq kürsӓtӓ.

Urartlar yӓşӓgӓn töbӓktӓ tawlar tekӓ hӓm klimat qırıs bulğan. Alar mondıy geografik şartlarğa yaraqlaşu öçen arxitektura tarmağında original’ êşlӓr başqarğannar, şӓhӓrlӓr, nığıtmalar , su qorlmaları  tözep töbӓkne maturlap yӓşӓw şartların tiyeşle xӓlgӓ kiterü östendӓ êşlӓgӓnnӓr.

Urartlar şӓhӓrlӓren bilgele ber plan buyınça tözegӓnnӓr. Alar monı cir, şartlar röxsӓt itkӓnçӓ tügel, ӓ cirne telӓgӓnçӓ formalaştıru belӓn tormışqa aşırğannar. Binalarnı terras rӓweşendӓ taw itӓklӓrenӓ urnaştırğannar hӓm şӓhӓrlӓrenӓ , nığtmalarına qarşı yaqtan küz salğanda piramidağa oxşaş siluet küzgӓ taşlanğan. Bu şulay uq saqlanu sistemalarınıň xarakteristik üzençӓlege.

Urartu patşaları şulay uq meňlӓgӓn keşegӓ Van küle basseynında urnaşırğa mömkinlek birgӓn toraq sӓyӓsӓte buldırğannar. Başqala Tuşpa - ul çornıň iň mӓhabӓt hӓm xalıq küp bulğan şӓhӓrlӓrneň berse. Şӓhӓrne  planlaştıruda  kiň uramnarnıň tekӓ uramnar belӓn kiseşüe, yӓğni  “ippodam sisteması” dip yörtelüçe ısul qullanılğan.  Bu ısul Tuşpada da ğamӓldӓ bulğan.

 Urartu patşaları cirle xalıqnı şӓhӓrlӓrgӓ ciňelrӓk urnaştırğan. Suğış nӓticӓsendӓ alınğan  cirlӓrdӓge  yaňa şӓhӓrlӓrdӓ regulyar urnaşunı tӓêmin itkӓnnӓr. Alar şӓhӓr tözeleşe aňlayışın awıl xucalığına nigezlӓnep kamillӓştergӓnnӓr. Bolar barısı da bezgӓ urartlarnıň injenerlıq hӓm arxitekturadağı kamillege belӓn bergӓ şӓhӓr tözeleşendӓ dӓ aňlı hӓm nigezle qaraşta buluların kürsӓtӓ.

 Neslihan Değirmencioğlu ӓzerlӓgӓn “Su belӓn kilgӓn mӓdӓniyӓt” isemle yazmabıznıñ  bügenge çığarılışında suğaru śivilizaśiyӓse bulıp sanalğan urartlar turında süz alıp bardıq. Alarnıň bügenge köndӓ dӓ soqlanırlıq hӓm zamanına kürӓ şaqtıy alğa kitkӓn texnolgiya belӓn tözelgӓn iskitkeç su qorılmaların aňlattıq.