Ğazzä: nıqlıqnıñ täme

Uylap qarağız äle… Ber rizıqnıñ ise sezne niçek bötenläy başqa waqıtqa, mizgelgä, keşelär yanına alıp kitä ala.

Rizıqnıñ sixerle köçe bar.  Ul barı bezneñ tamaqnı tuydırıp qına qalmıy… Berniçä ğadi azıq-tölek bergä quşılğaç, bik mäğ’näle närsälär barlıqqa kilä. Mädäniyatıbıznı çağıldıra, bezne bergä cıya, canıbızğa däwa bula.

Här cämğıyät’tä aşaw-êçü tormışnıñ borılış noqtaların bilgeli - tuylar, cenazalar, bäyrämnär… Tınıç waqıt bulsın, suğış bulsın - rizıq ber-berebez belän häm ütkänebez belän bäyli. Bu, bigräk tä, fälästinlelär öçen bik ähämiyätle.

Ğazzädä yaqınça 2 million fälästinle yäşi. Monda rizıq barı tik tamaq tuydıru ğına tügel. Ul här mizgele yanaw astında bulğan tormış räweşeneñ, äyterseñ, axırğı qal’gäse…

Ber yıldan artıq İzrail höcümnäre astında bulğan Ğazzädä 2 millionğa yaqın fälästinle citdi açlıq krizisında yäşi. Här 5 keşeneñ berse açlıq yanawı belän oçraşa. İzrailneñ xärbi operaśiyäläre häm mäcbüri küçenülär arqasında ikmäk peşerü noqtaları, azıq-tölek taratu üzäkläre yabıldı. Bik küp fälästinle xäzer barı tıştan kilüçe yärdämgä moxtac xäldä.

Tik bu problema suğıştan alda başlanğan ide. İzrail idaräse ozaq waqıttan birle Ğazzäneñ tuqlanu çığanaqların qısrıqlıy, kirtäli. Mondıy moxittä dä fälästinlelär mädäniyatların häm ğoref-ğadätlären saqlawnıñ yulın taba: aş-suları yärdämendä. Äydägez, bergäläp fälästinlelärneñ bu ähämiyätle öleşen yaqınnan qarıyq.

“Fälästinlelär mädäniyatların, ğoref-ğadätlären aş-suları yärdämendä saqlıy” di tanılğan yazuçı Läyla Äl-Xaddad D’yuk universitetındağı çığışında. Anıñ “Ğazzä tabını: Fälästingä säfär” kitabı bu temağa yazılğan iñ külämle äsär. Kitapta 130 reśept bar. Tik bolar barı tik rizıq peşerü ısulları tügel - härberse ber ğailäneñ xikäyäse, ğoref-ğadäte. Ğazzäneñ tämlätkeçle yaxniläre, tel yotarlıq sousları, bal-şirbätle täm-tomnarı… Barısı älege kitapnıñ bitlärendä.

 Ğazzä diñgez yarında urnaşqan. “Biredä diñgez rizıqları küpter, oçsızdır” diyärsez. Tik bu alay tügel. Suğış başlanğançı uq, İzrailneñ qamalışı arqasında, balıqçılar diñgezgä çığa almıy ide. İñ yaratqan rizıqları balıq tabınnarında bik siräk kürenä. Läkin fälästinlelär yıllar êçendä här awırlıqqa ber çara tapqan. Qullarındağısı belän qanäğat’ bulırğa, yaña rizıqlar uylap tabarğa öyrängännär. Alar öçen rizıq, şul uq waqıtta, isän qalu sänğate. Xäzer sezgä qayber aş-suları turında söylik.

Ğazzäneñ bügengä qadär kilep citkän borınğı rizıqlarınıñ berse - “Sumakiyä”. Anıñ reśeptı täwge tapqır 1225nçe yılda säyäxätçe Möxämmät äbü Xäsän äl-Bağdadineñ kitabında oçrıy. Ataması Yaqın Könçığış tabınınıñ alıştırğısız tämlätkeçe - sumaktan alına. Bolay äzerlänä: sarıq iteneñ keçkenä itep turalğan kisäkläre suğan belän bergä peşerelä, şuña yäşelleklär, sarımsaq, taxin, on, zäytün mayı häm, älbättä, sumak belän açı borıç östälä. Tabınğa tradiśion ikmäk häm tozlanğan yäşelçälär belän birelä.

Sumakiyä, bigräk tä, Qorban ğayetendä yaña çalınğan qorban itennän äzerlänä. Fälästinlelär älege rizıqnıñ bäräkätle buluına ışana. Tik, qızğanıçqa, xäzer ul bik qıymmätlegä äwerelde. Töp azıq-tölek bäyäläre tuqtawsız üsä. İzrail qamalışı arqasında yärdämnärneñ 83%ı da Ğazzägä barıp citmi. Mäsälän, 25 kilogrammlı qapçıq belän on töbäkneñ kön’yağında 150 dollar. Tön’yaqqa kitkän sayın älege san 1 meñ dollarğa qadär kütärelergä mömkin. Suğışqa qadär 12 yomırqa 3,5 dollar ide. Xäzer kön’yaqta ul 32 dollar tora - 10 tapqır diyärlek arttı. Tön’yaqta isä annan da qıybatraq - 73 dollar tiräse.

Älege şartlarda fälästinlelär daimi räweştä yaña çaralar uylap tabırğa mäcbür. Mäsälän, “Rummaniyä” digän rizıqları bar. Berençe qaraşta monnan alda söylängän sumakiyägä oxşağan, tik itsez. Ataması ğaräpçädä “granat” digänne añlatuçı süzdän alına. Êçenä baklajan häm yasmıq quyıla. Qaynar kileş tä, suıq ta aşarğa bula. Ğadättä, "Dagga Gazaviya" dip ataluçı açı sous belän aşala.

2008nçe-2009nçı yıllarda İzrail yaña höcümnär başlağaç wäzğıyät’ tağın da naçaraya. Bombalawlar häm qamalış astındağı keşelär citdi azıq-tölek krizisı belän oçraşa. Bik küp keşe qışın isän qalu öçen “xobeyza” üsemlegen aşıy başlıy.

Xobeyza cıyuı ciñel bulğan qırğıy üsemlek. Vitamin häm minerallarğa bik bay. Bu awır könnärdä ul töp azıq çığanaqlarınnan bersenä äwerelä.

Häm, nihayät’, desert… Fälästinlelär öçen ul ömetle kiläçäkneñ simvolı sıman. Ğazzäneñ mäşhür täm-tomı “Künäfä Nabulsiyä”neñ êçendä qat-qat tatlı qamır häm sır bar. Sırı Yordannıñ basıp alınğan Könbatış yarındağı Nablus şähärennän kilä.

Tağın ber populyar rizıq - "Künäfä Arabiya". Bürtterelgän bulgur, ballı sirop häm keterdäp toruçı çikläweklär belän yasala.   

Här rizıq Fälästin xalqınıñ çıdamlılığın häm icadilığın kürsätä. Aş-su alar öçen barı tuqlanu ğına tügel, yäşäw räweşe. Çınlap torıp qarasañ, barıbız öçen dä şulay tügelme? “Närsä aşasañ, sin - şul” dilär iç äle… Çınnan da şulay! Rizıq kem buluıbıznı añlata. Ul bezneñ täcribälärebezne formalaştıra, mönäsäbätlärebezne tuqlandıra häm bezne tamırlarıbızğa bağ’lıy.

 Xatäm Şurrabnıñ TRT World öçen yazılğan mäqaläsennän alındı.