Ärdoğan liderlığı: 2 teoriya

Uzğan atnada Törkiyäneñ eçke häm tışqı säyäsäten qızıqsındırğan bik kritik ike waqiğa bar ide. Berençese, 10nçı avgustta ütkärelgän İlbaşı saylawın Premyer-ministr Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ yaraqlı tawışlarnıñ 51.8%ın alıp, berençe turda ciñüe. Bu räweşle Ärdoğan 2002nçe yıldan birle qatnaşqan 9nçı saylawı yarışın berençe bulıp tögälläde. Qalğan ike namzättän (CHP) “Cömhüriyät xalıq” partiyäse häm (MHP) “Millätçe xäräkät” partiyäse belän başqa 12 partiyäneñ namzäte Äkmäläddin İhsanoğlu 38.4,% (HDP) “Xalıqlarnıñ demokratik” partiyäse kandidatı Sälahattin Dämirtaş isä 9.8% külämendä tawış aldı. 

Bu näticälär nigezdä partiya qatlamnarına tayanğan bulsa da, asılı cähätennän namzätlärneñ köçen bilgele itte. Şuşı yaqtan qarağan çaqta, “Aq” partiyanıñ nigez saluçılarınnan häm Ğomum başlığı Ärdoğannıñ 12 yıllıq säyäsi köräşe häm uñışı iñ yuğarı noqtada berläşte. Xäzer inde kön tärtibendäge soraw - Ärdoğan İlbaşı bulğannan soñ Törkiyä säyäsäte qaysı yünäleştän baraçaq? Yaña Premyer-ministr häm “Aq” partiya ğomum başlığı kem bulaçaq? Oppozitsiya partiyäläre bu näticädän soñ niçek xäräkät itäçäk?

Bigräk tä (CHP) “Cömhüriyät xalıq” partiyäse belän (MHP) “Millätçe xäräkät” partiyäseneñ bu saylawdan nindi däres alaçağı şaqtıy qızıqsındıru uyandıra. Ayıruça saylawda tawışların ike märtäbä arttırğan körd xäräkäte häm liderınıñ monnan soñ nindi strategiya alıp baraçağı da bäxäsläşelä. Dämirtaş körd etnikçelege säyäsätenä kire qaytaçaqmı, yuğisä saylawda kürsätkän Törkiyä öslegendä bötenläşterüçe sul säyäsätkä däwam itäçäkme? Qısqası, 11nçe avgusttan soñ Törkiyä säyäsäte tağın da xäräkätle häm dulqınlandıruçan çorğa kerde.

Törkiyäneñ barı tik eçke säyäsäte genä tügel, tışqı säyäsäte dä qızıqlı çorğa kergän kebek kürenä. Biredäge täräqqiyät - Obama citäkçelegeneñ Ğiraqta “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” törkemnärenä qarşı bertörkem operatsiya yasağan buluı. Operatsiya häm Obamanıñ tışqı säyäsäte cähätennän häm dä töbäk belän Törkiyä yağınnan möhim. Bu operatsiya belän Obama doktrinası yomşatılğan buluı añlatmaları yasalğan bulsa, Törkiyä cähätennän “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması totıq itep totqan 49 watandaşınıñ qotqarıluı ömeteneñ tua alaçağı äytelde.

Ğomumi bularaq operatsiya Ğiraq häm Süriyäneñ kiläçäge cähätennän möhim ixtimallarnı bilgele itte. İñ elek Obama “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması operatsiyäseneñ Ğiraqta säyäsi berlek urnaştırılğançığa çaqlı däwam itäçägen açıqlağan ide.

Bu belderü – Ğiraqnıñ öçkä bülenäçäge yünäleşendäge spekulyatsiyälärgä qarşı cawap. Şul uq waqıtta operatsiya Amerika Quşma Ştatlarınıñ töbäktäge saylap aluların anıq räweştä kürsätte. Obama bu operatsiya belän Amerika Quşma Ştatlarınıñ kördlärne saqlaw mäs’äläsendäge östenlekle totışı tağın ber qat bilgelängän bulsa, yäzidilärne genotsid yanawınnan saqlaw belän keşe xoquqlarına qarata sizgerlegen kürsätkän buldı.

Ni çaqlı ğına Obamanıñ bu sizgerlege uñay bulsa da iple häm totrıqlı bulmawı arqasında tänqitlänelergä tiyeş. Çönki Obama citäkçelege İzrail köçläreneñ Ğazzädä meñnärçä keşene wäxşilärçä küpläp üterüenä yäki yaralanuına qarata hiçber reaktsiya kürsätmäde. Şulay uq Obamanıñ bu sizgerlegen Süriyädä tınıç xalıqnıñ üterelüe häm xätta ximik qoral qullanıluına qarşı da kürsätmäwen iskärtep uzarğa kiräk.

Aldıbızdağı çorda Ärdoğan liderlığında säyäsi barışnıñ üseş alaçağı kürenä. Fäqät bu barışnıñ nindi üzençälekkä iyä bulaçağı älegä töğäyenläşmäde. Kim digändä, bu yünäleştä bäxäslär bar. Bigräk tä “İlbaşı” Ärdoğan “Premyer-ministr” Ärdoğannan ni çaqlı ayırmalı, üzgä liderlıq başqaraçaq?

Ärdoğannıñ liderlığı mäs’äläsendä 2 teoriya bar: berençese, Ärdoğan yomşaq ber ilbaşı bulaçaq. Ni çaqlı ğına Prezident sistemasın telägän bulsa da, Ärdoğan monı barı tik töp qanun-konstitutsiya häm säyäsi tigezleklärgä, balanslarğa qarap tormışqa aşırırığa tırışaçaq. Monıñ yulı barı tik xäzerge töp qanunnıñ üzgärtelüe belän mömkin bulaçaq. Qısqası, Ärdoğan eçke häm tışqı säyäsättä milli häm xalıqara sizgerleklär qısalarında xäräkät itäçäk.

İkençe teoriyağa qarağanda, Ärdoğan qatı yäki avtoritar däwlät başlığı bulaçaq. Şuşı fikergä kürä, Ärdoğan prezident sistemasın xäzerge şartlarğa basım yasap qullanaçaq. Konstitutsiyägä häm qanunnarğa bäyle yäki bäyle bulmağan wäqälätlären tawışlarğa häm säyäsi köçena ışanıp basım belän qullanaçaq. Ärdoğan şuşı maqsattan çığıp xökümätne, Premyer-ministrnı, ministrlarnı häm xätta böten däwlät organnarın üz avtoritetına turı kiterep yünältäçäk. Şul uq räweşle, Törkiyäneñ tışqı säyäsätendä berdänber keşe kebek xäräkät itep, Törkiyäneñ xalıqara torışın maksimalläşterergä tırışaçaq. Bu wazğiyätneñ ildä häm töbäktä radikal reaktsiyälärgä häm krizislarğa säbäp bulaçağı isä ap-açıq bilgele.

Ärdoğannıñ şuşı ike teoriyädän qaysısına qarap xäräkät itäçägen äytü älegä çınlap ta awır. Läkin Ärdoğan saylaw näticäse bilgele bulğannan soñ yasağan “balkon” çığışında berençe teoriyägä yaraqlı köçle işarätlar yasadı.

Ärdoğan uzğan çornı çitkä quyıp torıp, böten 77 millionnıñ tuğannarça yäşäyäçak Törkiyäne tudırırğa täqdim itte. Partiyälär arasında zararlı tartqalaşularnı beterep, xezmättäşlek urnaştırunıñ zaruriyätenä basım yasadı. Härkem belän kileşep, Törkiyäneñ iqtisadi häm säyäsi köçen bergä qamilläşterergä, üsterergä tırışaçağın assızıqladı. Qısqası, Ärdoğan, diktatorlıq, berdänber keşe bulu, totrıqsızlıq tudıraçağı yünäleşendäge qaraşlarnı kire qağıp, böten cämğiyätkä, cämäğätçelekneñ böten qatlamnarına uñay yullama yasadı.

Ärdoğan kürsätkän şuşı küreneşneñ häm eçke häm dä tışqı säyäsät cähätennan faydalı häm kiräkle buluı ap-açıq mağlüm. Bigräk tä Ğiraq, Süriyä häm başqa töbäk illärendäge butalçılıqlarnıñ, çualışlarnıñ beterelä alınuı öçen iñ elek ildä yuğarı konsensus häm totrıqlılıqnıñ, stabillekneñ buluı zarur. Monı başqara alğan Törkiyäneñ şuşındıy uq dialog ısulı belän regional problemalarnı, awırlıqlarnı xäl itü mömkinlege, şansı da yuğarı bulaçaq.