Törkiyädä "Awraziya" niçek añlaşıla?

Awrupa belän Aziyä oçraşqan töbäktä urnaşqan, üzen häm Aziyäle, häm dä Awrupalı il bularaq tanıtuçı Törkiyä öçen “Awraziya” äytelmäse yat tügel. Premyer-ministr Ärdoğannıñ soñğı waqıtlardağı qayber açıqlawlarına nigezlänep, Törkiyäneñ Awraziya geografiyasında tözelgän berleklär belän citdi itep qızıqsınuın äytergä bula. Bu qızıqsınuğa bärabär Törkiyädä dä “Awraziya” äytelmäse xaqında anıq ber añlatu yuq. Ğomum bularaq Törkiyädä “Awraziya” dip äytelgän çaqta könbatışnıñ alternativası bulğan töbäk küz aldına kilep basa. İñ elek Törkiyädäge “Awraziya” äytelmäsenä çağılış tapqan täräqqiyätlärneñ uzğanlığın qarap uzıyq. Monı çorlarğa bülsäk 1990nçı yıllardan elek häm annan soñğısı räweşendä ike däwergä ayırıp qararğa bula.
Ğosmanlı imperatorlığınıň soňğı yıllarında ilneň baraçaq yulı citdi räweştä bäxäsläşelä ide. Könbatışçılıq, İslamçılıq, törkiçelek häm ğosmanlıçılıq fikerläre zıyalılarnı uylandırırğa mäcbür itkän bulsa, Cömhüriyätneň tözelüe belän Törkiyä yözen könbatışqa taba bora. Başqa törle äytsäk, könbatışçılıq üzläşterelä. Ul çordağı “Awraziyaçılıq”nıň Törkiyädäge bärabärlege bulğan törkiçelek häm ğosmanlıçılıq artqı planğa etärelä.
Mäskäw häm Törkistanda uňışlı bula almağan Änvär Paşa häm tarafdarları Törkiyäneň könçığışqa taba da yünälüeneň zarurlığın uylıy. Ziya Gökalpnıň “qızıl alma” mäslägen, idealın da şuşı qısada bäyäli alabız.
Annan soňğı çorlarda imperializmnan zarlanuçı sulçılar könçığış belän qızıqsına başlıy. Ul däwerlärdä “Awraziya” dip äytelgän çaqta töğäyen bularaq Törkiyäneň könçığışı tügel dä, başqalası Mäskäw bulğan Sovetlar Berlege geografiyäse küz aldına kilä ide.
Törkiyäneň NATOğa äğza buluı belän bergä sotsialist cirlärendägelär dä Törkiyäneň könbatış bloğında urnaşqan il buluın qabul itä. Sovetlar Berlege cimerelgänçegä çaqlı da bu wazğiyät şuşı räweşle däwam itä.
“Salqın suğış”nıň ğämäli bularaq betüe belän Törkiyä Sovetlar Berlegennän ayırılğan bäysez däwlätlärne tanıp, alar belän mönäsäbät urnaştıra başlıy. “Törki dönya” äytelmäse yuğarı tawış belän telgä alınğan bulsa, Söläyman Dämirälneň “Adriatiktan Qıtay divarına qädär törki dönya” açıqlawları äle dä istä. Elekke Milli iminlek ğomum särkätibe Tuncär Kılıçnıň açıqlawı bik bäxäsläşelde. Törkiyäneň törki dönya belän mönäsäbätläre ike yaqnıň da yalğışları arqasında uňışlı bulmadı. Bu uňışsızlıqta, bälki, “törki dönya”, “Awraziya” kebek äytelmälärneň mäğnä butalçılığınıň da öleşe bar.
Rusiyäneň üzen cayğa saluı belän Törkiyädä bu eşlär Rusiyäsez bula almas sizemläwe barlıqqa kilä. Törkiyä 2001nçe yılda Rusiyä Federatsiyäse belän “Awraziyada xezmättäşlek ğämäl planı”na qul quya. Biredä “Awraziya”dan aňlaşılğan elekke SSSR Sovetlar Berlege geografiyäse bula.
“Aq” partiya xakimiyätkä kilep, torışın nığıtqannan soň küp yaqlı, Ankara üzäkle säyäsät alıp barılaçağınıň işarätlären birde. Rusiyä belän ber rättän Törkiyäneň könçığışındağı illär belän mönäsäbätlären qamilläşterde. Awraziya geografiyäse “Aq” partiyanıň östenlekle geografiyäse bulmasa da, iğtibarsız qaldırılmawı zarur, mönäsäbätlärneň strategik urtaqlıq-partnyorlıq däräcäsendä bula alınaçağı töbäk bularaq kürende. Tışqı eşlär ministrı Äxmät Dawıtoğlunıň “AfroAwraziya” bilgelämäseneň eçenä urnaştırıldı.
Törkiyädä xalıqçılarnıň, millätçelärneň häm konservatorlarnıň üzlärenä qarap “Awraziya” geografiyäse buluın küräbez. Konservatorlar monı Ğosmanlı geografiyäse belän açıqlasa, millätçelär Turan geografiyäse, xalıqçılar isä urıslarğa häm Amerikağa qapma-qarşılığı belän açıqlıylar. Törkiyädä “Awraziya” bilgelämäse monıň belän genä çikläwle tügel. Äytik, İstanbul universitetına bäyle Awraziya institutınıň eşçänlek geografiyäse bularaq Törkiyä, Urta diňgez illäre, Könçığış Awrupa häm Balkan illäre, Yaqın Könçığış, Qavqaz häm Urta Aziyä illäre kürsätelä.
Kürengäne kebek, Törkiyädä dä “Awraziya”nıň bilgele ber tanıtu bilgelämäse yuq. Böten bu butalçılıq Awraziya qitğasında säyäsi berlek tözelep, tarixtağı urının alğançığa çaqlı däwam itäçäk kebek kürenä.