Milli häm original KHAlar häm qorallı KHAlar

Törkiyä Xärbi - Êş hönärçelek berlege mäğarif bülege mödire Tarkan Zänginneñ yazması

Saqlanu sänäğatendä çığarılğan milli häm original keşesez hawa apparatları häm qorallı keşesez hawa apparatları bu tarmaqta Törkiyäneñ dön’yadağı sanawlı illär arasına kerüen täêmin itte.

Törkiyä ber yaqtan saqlanu tarmağında kritik ähämiyätkä iyä strategik êşlänmälär çığarsa, ikençe yaqtan dön’yaküläm köndäşlektä ilebezne qazandıraçaq saqlanu çaraların cirle häm milli mömkinleklär belän citeşterep kiläçäkkä nıq adımnar belän atlıy. Törkiyä bu alandağı êşläre belän bäysez säyäsätlär alıp barudan tış, satılğan tovarlar belän iq’tisadqa kerem kiterä. İlneñ keşesez hawa apparatları çığaru xikäyäse dä ber qaraşqa bäysezlektän qotılu häm iq’tisadqa yaña tabışlar täêmin itü xikäyäse. Törkiyädä qullanılışqa 1990nçı yıllarda kergän täwge keşesez hawa apparatları İzrail çığarğan Heronlar belän AQŞnıñ GNAT modelläre ide.

2000ençe yıllarda GNATnıñ zamança versiyäläre bulğan Predator häm Repaer qorallı keşesez hawa apparatların Törkiyägä satuğa AQŞ Kongressı röxsät itmäde.  Şunnan soñ il milli keşesez hawa apparatları uylap çığaru prośessın başladı. Bügen Törkiyä üze çığarğan Anka häm Bayraktar apparatların qullana.  

Saqlanu sänäğatendä çığarılğan keşesez hawa apparatları häm qorallı KHAlar bu tarmaqta Törkiyäne dön’yanıñ sanawlı däwlätläre arasına kerüen täêmin itte. İl bügen milli texnologiyälär ölkäsendä xezmät itüçe näticäle keşe köçenä iyä. Forsat birelgändä yäş’lärneñ närsälär yasıy aluına şahit bulabız. Saqlanu - yıraq kiläçäkkä maqsatlar quyıp sabırlıq belän alıp barılğan êşçänlek yärdämendä näticä alırğa mömkin bulğan tarmaq. Bügen milli KHAlarda soñğı 10 yılda ireşkän uñış ozın waqıtlı strategik maqsatlarğa taypılmıyça baru näticäse.

KHA häm qorallı KHA çığaruda ähämiyätle êşlär başqaruçı Baykar törkemennän Sälçuk Bayraktar keşesez hawa apparatları macarasın şulay añlata: “Törkiyäneñ keşesez hawa apparatı xikäyäse qul belän atıluçı mini KHAlar belän başlandı. Şunnan başlap bezneñ törkem xärbilär belän bergä bazalarda êşçänlek alıp bardı. Mini KHAlarnıñ üze kürgännärne berläşterep karta tözü üzençälege bar ide. Bu dön’yada başqa hiçber KHAda yuq. Qorallı keşesez hawa apparatlarıbızda da başqalarında bulmağan üzençäleklär bar. Alarnıñ qayberläre Afrin xäräkäte waqıtındağı täcribälärdän soñ barlıqqa kilde.  KHAlarıbız soñğı 1 yılda, ayıruça, Färat Qalqanı xäräkätendä törle şartlarğa duçar buldı.”  

BAYRAKTAR MİNİ KHA häm BAYRAKTAR TAKTİK KHA

2007nçe yılda Törkiyä Qorallı köçläreneñ qullanuına täq’dim itelgän täwge milli hawa apparatı sisteması mini KHAlarnı Baykar törkeme êşläp çığardı. Soñınnan alar Taktik KHAlarnı yasıy başladı. Törkem êşlänmälärneñ üzençäleklären bu räweşle añlata: Bayraktar mini keşesez hawa apparatı sisteması tulısınça bäysez häm milli bularaq yasap çığarıldı. Ul alğa kitkän êlektronikası, programmalaştırıluı häm struktura komponentları belän Törkiyäneñ täwge mini robot hawa apparatları sisteması. Bügengä qadär 100 meñnän artıq operativ oçış yasadı. Sistemanı awır geografik häm meteorologik şartlar astında da qullanırğa mömkin.

Urtaça biyeklek häm yıraq aralar sıynıfı KHA konśeptına turı kilüçe Taktik KHA sisteması tulısınça avtomatik oçış kontrole üzençäleklärenä iyä.  Oçışlar belän idarä itüneñ 3 rezerv sisteması, original’ navigaśiyä häm berläşterelgän kürsätkeçlär programmaları belän dön’yada iñ alğa kitkän texnologiyä däräcäsendäge êzläw häm küzätü maşinası. Oçış täcribäläre 2009nçı yılnıñ sentyabr’-oktyabr’ aylarında ütkärelde.

XÄRBİ XÄRÄKÄTLÄRDÄ BİK NÄTİCÄLE QULLANILDI

Törkiyäneñ il êçendä häm tışında alıp barğan terror belän köräş operaśiyäläreneñ uñışında KHA häm qorallı KHAlarnıñ bik ähämiyätle öleşe buldı. Bayraktar TB2 KHAlar 2015nçe yıldan birle älege maqsatlarda qullanıla. Alar tawışsız häm üzen kürsätmiçä xäräkät itep bik yuğarı biyeklektän sıyfatlı küreneşlär töşerü üzençälegenä iyä. Ayıruça, Färat qalqanı häm Zäytün Botağı xäräkätendä küzläw, êzläp tabu häm ut açuda yärdäm itte. Bayraktar TB2 KHAları bügengä qadär ähämiyätle sanda terrorçılarnıñ urının bilgeläw, tanu häm täêsirsez xälgä kiterüdä qullanıldı. Zäytün Botağı xäräkäte waqıtında alğa baruçı berämleklärneñ qarşındağı kirtälärne, terrorçılar sıyınu urını bularaq qullanğan küpsanlı mäğarä häm tünnel’lärne KHAlar kürep aldı. Alarnıñ kübesen qorallı keşesez hawa apparatları yuq itte.

KHAlarnıñ näticälelegen arttıruçı yaña texnologiyälär çığarıla. Baykar törkeme häm qızıqsınuçı taraflar mobil’ canlı êfir programması KUZGUNnı yasap çığardı. Ul täwge tapqır Êfes 2018 xärbi öyränülärendä qullanıldı. Kuzgun KHAlardan kilgän canlı êfir küreneşlären mobil’ cihazlar aşa qarawnı täêmin itä. Kiräk bulğanda bu video cirlektä xezmät itüçe başqa xärbi berleklärneñ dä mobil’ cihazlarına yöklänä.

Şulay itep, töbäktäge iminlek xezmätkärläre videomäğ’lümatlarnı kiçelmästän alıp terrorçılıq belän köräştä möhim mömkinleklärgä iyä bula. Keşesez hawa apparatları texnologiyäsendä dön’yanıñ sanawlı illäre arasına kergän Törkiyäneñ bu mäydanda yaña maqsatı - keşesez oçqıç proyektı. KHAlarda qısqa waqıt êçendä möhim uñışlarğa ireşkän ilneñ yaña maqsatın tormışqa aşıraçaq mömkinlekläre bar.  

Tarkan Zängin

Törkiyä Xärbi-Êş hönärçelek berlege mäğarif bülege mödire